मराठी कथाव्यवहार संपुष्टात आल्याच्या काळात नवकथा या सांस्कृतिक घुसळणीची निव्वळ धुसर आठवण काढली जाते. नेमकी या घुसळणीसारखीच, परंतु विस्तारित आवृत्ती अमेरिकेमध्ये साठच्या दशकामध्ये अकथनात्मक साहित्यात झाली होती. गे तलिस, टॉम वुल्फ, हण्टर थॉम्पसन, नॉर्मन मेलर या पत्रकारांनी आपल्या वृत्तलेखनात कथात्मक शैलीचा अंतर्भाव करून वृत्तकथनाची पत्रकारिता सुरू केली. सत्याचा आग्रह धरणारीच पण रंजक, सकस, शब्दकसरतींची, वाक्यप्रयोगांची कास धरणाऱ्या या नवपत्रकारितेने साहित्य आणि पत्रकारिता ही दोन्ही विश्वे व्यापली आणि जगभरात ती पाझरत गेली. लेखन व्यवहार गांभीर्याने मानणाऱ्या आणि ते श्रमदत्त असल्याची जाणीव जगाला देणाऱ्या अमेरिकेत ही न्यूजफीचरयुक्त पत्रकारिता आजही किती सशक्त आहे, हे ‘लाँगफॉर्म’ अथवा डेली बिस्टवरील ‘लाँगरीड’ या निव्वळ दोन संकेतस्थळांचे अवलोकन केल्यावर लक्षात येईल. तरीही या फीचरसमृद्ध राष्ट्रामध्ये यंदा पुलित्झर पारितोषिक मिळण्यायोग्य फिचरच जन्मले नाही, असा परीक्षक मंडळाने निर्णय घेतला. आपल्याला काय त्याचे, असे न म्हणता, या समृद्ध आणि कठोर लेखनसंस्कृतीवर दृष्टिक्षेप टाकणे या निमित्ताने महत्त्वाचे आहे. कथेसोबत देशीफीचरही घसरणीला गेल्याच्या आजच्या स्थितीची जाणीव करून देणारा आढावा..
भारतात गेल्यावर्षी उत्तराखंडमध्ये जो जलप्रलय झाला त्यात फीचरसाठी सुयोग्य असे अनेक विषय होते, त्याची तुलना स्नो फॉल या गोष्टीरूप बातमीशी करता येईल यात शंका नाही, त्यातून जिवंत रसरशीत अनुभव सामोरा आला असता. मृत्यू समोर असताना दिलेला लढा, माणुसकीचे अनुभव, माणुसकीहिनतेचा कळस असे अनेक पदर त्यात होते. मात्र आपण ही घटनाच रोजच्या वृत्तओझ्यांमध्ये विसरून गेलोय. त्याबाबत वाचनात आलेले लेखांक, वृत्तपत्रीय गरजभरू वृत्तांकने, घटनांचे राजकारण, त्रोटक रिपोर्ताज या पुसटशा आठवणी काहींच्या डोक्यात असतील, मात्र आयुष्यभर विस्मृतीच्या हवाली होऊ शकणार नाही, असे ठोस फीचर लेखन अपवादानेच कुणाच्या स्मृती कप्प्यांमध्ये जतन असेल. हीच बाब देशातील बॉम्बस्फोटांच्या घटनेपासून ते पूर, वादळे, गारपिटीसारख्या नैसर्गिक आपत्तींबाबतही कायम राहिली आहे. ट्वेंटीफोर बाय सेव्हन वृत्तदळणामध्ये, सर्वात आधी वृत्तठग कोण बनतो याच्या स्पर्धेत लोकांचा विस्मृती विस्तार व्हावा याची काळजी घेणारे वकूबहीन फीचर लेखन ही सध्याची परंपरा बनले आहे. साठ-सत्तरच्या दशकात माणूस या साप्ताहिकाने केलेली विशेष रिपोर्ताजी पत्रकारिता आणि निवडक वृत्तपत्रांखेरीज फीचर लेखन दिसते ते फक्त निवडक वार्षिक दिवाळी अंकांत. अनिल अवचट, विजय तेंडुलकर, निळू दामले आणि अगदी फारच चौकस वाचन असेल, त्यांना आठवतात ते ‘शाळा’कार मिलिंद बोकील यांचे समुद्रापारचे समाज रंगविणारे पुस्तक. वाचक अगदीच ताजा असेल तर ‘अंतर्नाद’कार भानू काळेंचा बदलता भारत. इंग्रजीत अशी नावे दुपटी-तिपटीने असली, तरी एकूण फीचर कार्यकर्त्यांची देशी संख्या अत्यल्प आहे. आटलेले वाचन, लेखनावर मेहनत घेण्याचा कंटाळा आणि सरधोपट शब्दांचे सहाय्य आणि साप्ताहिके, मासिके यांनी केलेली जागेची कोंडी यातून देशी फीचर लेखन विकास पावण्याच्या आतच संपून गेलेले दिसते.
फीचर संकल्पनाविस्तार
वर्तमानपत्र म्हणजे राजकारण, समाजकारण, निवडणुकांच्या बातम्या, नटनटय़ांचे गॉसिप एवढेच नसते. वृत्तपत्र हा समाजाचा आरसा मानला तर त्यात माणसांनी लिहिलेल्या माणसांच्या कथा असायला हव्यात, या कथा म्हणजे फीचर. त्यासाठी तशा कथा टिपता आल्या पाहिजेत हे तर खरेच, पण अतिशय समर्पक भाषेत त्याचे ओघवते वर्णन करता आले पाहिजे. लिहिणारा अनुभवसमृद्ध असला पाहिजे, तरच त्याच्या या वेगळ्या शैलीत सांगितलेल्या बातम्या म्हणजे कथा कसदार उतरतील. फीचर हा एक आकृतिबंध आहे. आपल्याकडे फीचर म्हटले की, सायलेंट जॉब समजून तो स्त्री पत्रकारांसाठी राखीव असायचा. आता परिस्थिती खूपच बदलते आहे. सुसान पेप व स्यू फीदरसन या ‘सेज’ पब्लिकेशनच्या पुस्तकात फीचरची व्याख्या ही ‘वृत्तपत्रातील रत्नजडित हार’ अशी केलेली आहे. फीचरची गरज पडण्याचे कारण म्हणजे माणसातला माणूस लोकांसमोर आणणे, त्याच्या गोष्टी सांगणे.
पुलित्झरनिमित्त
यंदा ‘फीचर’ गटात पुलित्झर पुरस्कार कुणालाही मिळाला नाही, याचे कारण माणसाचे माणसावर, तसेच त्याच्या भवतालावरचे प्रेम आटत चालल्याचे लक्षण वाटते. माणसांच्या गर्दीत माणूस शोधणे हे वर पाहता सोपे काम वाटले तरी तो शब्दकळेत पकडणे, संवेदनशीलपणे पकडणे अवघड असते. म्हणूनच संवेदनशील मन त्यासाठी आवश्यक असते. गेल्यावर्षी न्यूयॉर्क टाइम्समधील ‘स्नो फॉल’ या फीचरसाठी जॉन ब्रँच या क्रीडा पत्रकाराला पुलित्झर पुरस्कार मिळाला. ही कथा आहे बोगद्यामध्ये कोसळलेल्या हिमकडय़ांची. त्यात त्या घटनेचं वर्णन तर आहेच; पण त्याच्या जोडीला बहुमाध्यमांच्या रूपातील डिजिटल अनुभवांचं कोंदण लाभलेलं आहे. आता फीचर लेखन हे केवळ वर्तमानपत्रातील लेखन उरलेले नाही; ब्लॉग, बहुमाध्यमांच्या मदतीने उलगडलेले मानवी जीवन असे त्याचे अनेक आविष्कार आहेत. त्यामुळे फीचर लेखन होत असले तरी ते आधुनिक आकृतिबंधातही उतरवता आले पाहिजे, हे नवे मापदंडही कदाचित पुलित्झर कुणाला न मिळण्यात अडसर ठरले असतील. या वेळी फीचर लेखनाला पारितोषिक का मिळाले नाही याची कारणमीमांसा ‘पॉइंटर’ या संस्थेने चार मुद्दय़ांत केली आहे.
या पुरस्कारासाठी यंदा ‘डलास’ मॉर्निग न्यूजचे स्कॉट फेअरवेल यांचे ‘मुलांवरील अत्याचार व त्याचे परिणाम’, लॉस एंजल्स टाइम्सचे ख्रिस्तोफर गॉफर्ड यांची ‘नऊ दिवस बेभान होऊन हिंसाचार करणारा पोलीस अधिकारी’ व मिलावुकी जर्नल सेंटिनेलचे मार्क डॉनसन यांची ‘वैद्यकीय शाखेचे विद्यार्थी व त्यांचा दान केलेल्या मृतदेहांशी असलेला संबंध’ असे तीन विषय स्पर्धेत होते. ‘पॉइंटर’चे लेखक रॉय पीटर क्लार्क यांच्या मते या तीनही फीचरमध्ये काही उणिवा आहेत. पहिली उणीव म्हणजे आकृतिबंध. या कथा फीचर या आकृतिबंधात अचूकपणे बसत नाहीत. सखोल, वर्णनात्मक फीचरला धारावाहिक, एकच फीचर, अनेक माध्यमांचा वापर अशा अनेक रूपात हा पुरस्कार दिला जाऊ शकतो, पण ही तीनही फीचर एकाच बाबीवर लक्ष केंद्रित करू शकली नाहीत. टॉम ज्युनोद यांचे ‘द फॉलिंग मॅन’ व गे तलिस यांचे ‘फ्रँक सिनात्रा हॅज अ कोल्ड’ ही फीचर्स उत्तमतेचा नमुना होते. दुसरे कारण म्हणजे वाचनाचा ताण. स्पर्धेतील तीनही फीचर लांबलचक लिहिल्याने वाचकाची सहनशक्ती संपते. कारण ऑनलाइनवर तर जागेची मर्यादा नसते. धावपळीच्या काळात शब्द काटकसरीने वापरून मोजक्या शब्दात घडले ते रंजकपणे सांगणे ही कला आहे, त्यात वार्ताहर कमी पडले आहेत. तीनही फीचरमध्ये पहिला व शेवटचा भाग जोरकस आहे, मधला भाग ढेपाळला आहे. फीचरमध्ये वाचकाचे लक्ष सतत टिकवणे अवघड असते. टीव्ही, मासिकांच्या स्पर्धेसाठी आलेल्या फीचरच्या आकृतिबंधाला तर ते क्रमप्राप्तच आहे. शब्दांनी दृश्य उभे करताना ते कमी शब्दांत करायची ही कसरत त्यांना जमलेली नाही, असे क्लार्क म्हणतात. तिसरे कारण म्हणजे पत्रकारिता हे नग्न सत्य असते, हे खरे असले तरी ही फीचर्स म्हणजे चक्क वृत्तपत्राच्या भाषेत बातमीचा विषय आहेत, हार्ड न्यूज आहेत; त्यात कुठेही ओलावा नाही. त्यामुळे वाचकाला नैराश्य येते. एखाद्या मुलाच्या छळाच्या कहाणीबाबत हजारो शब्द वाचत बसणे, प्रेतांच्या कापणीची वर्णने फार काळ वाचवत नाहीत. चौथे कारण म्हणजे हे पारितोषिक जिंकण्यासाठी १७ परीक्षकांपैकी नऊ जणांची मते पडणे आवश्यक असते. पण एकेक प्रवर्ग बघता एखाद्या बाबतीत प्रत्येक फीचर सरस असेलही, पण सर्व निकषांची पूर्तता करणारे फीचर त्यांना सापडले नसावे. किंबहुना अगदी विजेता काढायचाच असता तर काढता आला असता, पण परीक्षकच या फीचरचा पसारा पाहून दडपून गेले असावेत.
नवपत्रकारिता
१९६० ते १९७०च्या सुमारास पत्रकारितेत लेखन करताना साहित्यिक तंत्रांचा वापर सुरू झाला. १९७३ मध्ये टॉम वुल्फ यांनी त्यांचे लेखन ‘द न्यू जर्नालिझम’ या पुस्तकरूपात प्रसिद्ध केले. त्यात ट्रमन कॅपोटी, हंटर एस. थॉमसन, नॉर्मन मेलर, जोआन डिडियान, गे तलिस यांच्या लेखांचाही समावेश होता. द अ‍ॅटलांटिक मंथली, हार्पर्स कोइव्होल्युशन क्वार्टरली, एस्क्वायर, न्यूयॉर्क, द न्यूयॉर्कर, रोलिंग स्टोन यांनी ही शैली वापरली आहे पण ती काही वृत्तपत्रे नव्हती, तर मासिके होती. ब्लू पेन्सिल क्लब हा परदेशातील जुन्या काळातील साहित्याच्या अंगाने जाणारे लेखन करणाऱ्यांचा समूह होता. साहित्यिक शैली हा त्याच्या सदस्यांच्या पात्रतेचा निकष होता. १९१३ मध्ये ही संस्था स्थापन झाली होती. जे आवडेल त्यावर लिखाण करण्याचे यात स्वातंत्र्य होते, पण दर दोन आठवडय़ांनी तुमचा लेख मोठय़ाने वाचून त्याची चिरफाड केली जात असे.
देशी नवपत्रकारिता
क्वेस्ट, न्यू क्वेस्ट, इलेस्ट्रेटेड विकली ऑफ इंडिया यांच्यापासून सुरू झालेली नवपत्रकारिता आज इंडिया टुडे, ओपन, कारवाँसारख्या साप्ताहिक-मासिकांपर्यंत सुरू आहे. यात फीचर लेखनाला प्राधान्य असले आणि देशातील अव्वल इंग्रजी लेखकांचा राबता असला, तरी वाचकाला अधिकाधिक डिक्शनरीधार्जिणे करणारे लेखन मोठय़ा प्रमाणावर असते. न्यूयॉर्क, टाइम, इकॉनॉमिस्ट या विदेशी नियतकालिकांच्या तुलनेमध्ये आपल्या देशी इंग्रजी लेखकांना कठीणतम लिहिण्याचा सोस अधिक असल्याचे दिसते. या पाश्र्वभूमीवर शोभा डे यांचे सदर लेखन, दिवंगत बिझी बी (बेहराम कॉण्ट्रॅक्टर) यांचे चुरचुरीत व्यंगलेखन आणि वीर संघवी यांच्या खाद्यंतीचे लेखन वाचकप्रियतेच्या सर्व कसोटय़ा पाळणारे आहे.
निवडक फीचर स्थानके
आपल्याकडे भीषण फीचर स्थिती असली, तरी उत्तम वाचणाऱ्याला आयुष्यभर पुरेल इतका फीचर्सचा साठा मायाजालामुळे उपलब्ध झाला आहे. फीचरयुक्त बातम्यांसाठी- इकॉनॉमिस्ट, वर्ल्डक्रन्च, डेली बिस्ट, सलॉन, स्लेट आदी संकेतस्थळे आहेत. जगभरात प्रसिद्ध होणाऱ्या उत्तमोत्तम लेखनासाठी लाँगफॉर्म आणि डेली बिस्टचे लाँगरीड ही माध्यमे आहेत. न्यूयॉर्कर, जीक्यू, हार्पर, बिलिव्हर आदी मासिके आणि साहित्य वाचणाऱ्यांसाठी अगणित दर्जेदार मोफत ऑनलाइन मॅगझिन्स आहेत.
पुलित्झर मिळालेले भारतीय
गोविंद बिहारीलाल हे बर्कले येथील कोलंबिया विद्यापीठात शिकत होते. नंतर ते सॅनफ्रान्सिस्को एक्झामिनरमध्ये विज्ञान संपादक झाले. त्यांना १९३७ मध्ये पत्रकारितेत पुलित्झर पुरस्कार मिळाला.
झुंपा लाहिरी भारतीय वंशाच्या झुंपा लाहिरी यांना ‘इंटरप्रिटर्स ऑफ मेलडीज’ या पुस्तकासाठी ‘कादंबरी’ गटात हा पुरस्कार इ.स. २००० मध्ये मिळाला. त्यांच्या ‘द नेमसेक’ या कादंबरीवर मीरा नायर यांनी चित्रपट काढला. त्या बंगाली वंशाच्या असून सध्या ओबामा यांच्या कला व मानवविद्या समितीच्या सदस्या आहेत.
गीता आनंद या भारतीय वंशाच्या पत्रकार असलेल्या महिलेस २००३ मध्ये ‘पॉम्प डिसीज अ मस्क्युलर कंडिशन’ या मालिकेसाठी हा पुरस्कार मिळाला. त्यावर नंतर ‘एक्स्ट्रॉऑर्डिनरी मेजर्स’ हा चित्रपट निघाला. बोस्टन ग्लोबमध्ये त्या पत्रकारिता करीत होत्या.
सिद्धार्थ मुखर्जी हे कर्करोगाचे डॉक्टर असून त्यांनी त्यावर संशोधन केले. कोलंबिया विद्यापीठात त्यांनी सहायक प्राध्यापक म्हणून काम केले. स्टॅनफर्ड विद्यापीठाचे ते पदवीधर असून ‘ऱ्होडस स्कॉलर’ म्हणून नावाजले गेले आहेत. त्यांना ‘नॉन फिक्शन’ गटात ‘द एम्परर ऑफ ऑल मेलडीज- अ बायोग्राफी ऑफ कॅन्सर’ या पुस्तकासाठी २०११ मध्ये पुलित्झर पुरस्कार मिळाला.
