विनायक करमरकर
स्वत:स करावा लागलेला संघर्ष आपल्यासारख्या इतरांच्या वाटय़ाला येऊ नये, यासाठी राहुल देशमुख यांनी अंध, अपंगांसाठी संस्था स्थापन केली. इथे उत्तम शिक्षण मिळते, कौटुंबिक वातावरण मिळते आणि येणारा प्रत्येक जण सक्षम होतो. प्रत्येकाला इथे नवी वाट सापडते.. आत्मविश्वासाची.. यशाची!
ही गोष्ट तशी काही फार जुन्या काळातली नाही. जेमतेम वीस वर्षांपूर्वीची असेल. दहावीच्या परीक्षेत चांगले गुण मिळवून उच्च शिक्षणाचे स्वप्न पाहिलेला नगर जिल्ह्य़ातील एकरुखे गावातला एक तरुण पुण्यात शिक्षणासाठी आला होता. तो एका सामान्य शेतकऱ्याचा मुलगा. खूप बुद्धिमत्ता लाभलेला. शिकण्याची त्याची प्रबळ इच्छा होती. महाविद्यालयात त्याला अकरावीसाठी प्रवेश मिळाला; पण राहण्याची काही व्यवस्था होत नव्हती. वसतिगृहांमधूनही नकारच मिळत होता. एकीकडे शिकण्याची तळमळ, तर दुसरीकडे राहायचे कुठे, हा प्रश्न. या संघर्षांत एखादा खचूनच गेला असता. गावाकडे परत गेला असता. पण नाउमेद होणे त्याला माहितीच नव्हते. पुणे रेल्वे स्थानकाचा फलाट क्रमांक- एक हा चांगला पर्याय त्याला दिसला आणि पुढे याच फलाटावर आसरा घेत त्याचे महाविद्यालयीन शिक्षण सुरू झाले.
त्या तरुणाला वेगवेगळ्या वसतिगृहांत प्रवेश नाकारला जाण्याचे कारण म्हणजे तो तरुण अंध होता. त्याचे नाव राहुल देशमुख. उगाच त्याची जबाबदारी नको, असाच एकूण या नकारामागील भाव होता. अर्थात, फलाटावर राहून येईल त्या परिस्थितीला तोंड देत महाविद्यालयीन शिक्षण घेण्याचा हा संघर्ष राहुलला खूप काही शिकवून गेला. अनेक यातना सोसाव्या लागल्या. याच वेदनेतून राहुलला नवी वाट सापडली.. अंध, अपंगांच्या कल्याणासाठी आपणच काही तरी करू या.. ही ती नवी वाट! या तळमळीतून राहुलने १९९९ मध्ये एक संस्था सुरू केली. तेव्हा तो स्वत: बारावीत होता. गेल्या २० वर्षांत या संस्थेत आलेल्या अंध, अपंग, गतिमंद, कर्णबधिर अशा मिळून साडेबाराशे युवक-युवतींना संस्थेतून बाहेर पडताना नव्या वाटा सापडल्या. वेगवेगळ्या प्रकारचे शिक्षण घेऊन ते सारे जण आज स्वबळावर, स्वकर्तृत्वावर उत्तम आयुष्य जगत आहेत. विविध क्षेत्रांत चांगले यश मिळवत आहेत.
‘नॅशनल असोसिएशन फॉर द वेल्फेअर ऑफ फिजिकली चॅलेंज्ड’ (एनएडब्ल्यूपीसी) या राहुल देशमुख यांनी स्थापन केलेल्या संस्थेत प्रामुख्याने शेतकरी, शेतमजूर यांची मुले महाविद्यालयीन आणि अन्य अभ्यासक्रमांच्या शिक्षणासाठी येतात. अंधांकडे पाहण्याचा ग्रामीण पालकांचा दृष्टिकोन आजही नकारात्मकच आहे. याला शिकवून काय फायदा, असा पालकांचा प्रश्न असतो. अशा मुलांचे भवितव्य घडवायचे आणि तेही केवळ समाजाच्या मदतीवर, असे राहुल देशमुख यांचे अवघड काम आहे आणि गेली २० वर्षे ते अव्याहतपणे सुरू आहे. पालकांची कुवत आणि साथ नसल्यामुळे मुलांचा शिक्षणापासून निवास-भोजनापर्यंतचा सारा खर्च संस्थेलाच करावा लागतो. सर्व सुविधा मुलांना विनामूल्य द्याव्या लागतात. तशा त्या दिल्या तर पालक त्यांना पाठवतील, मग मुले शिकतील, आपल्या पायावर उभी राहतील, हे ओळखून संस्था कोणाकडून कोणतेही शुल्क घेत नाही. आम्ही तुला सांभाळू, तुला कोणताही खर्च करावा लागणार नाही; फक्त तुला जे काही शिकवले जाईल, त्यात तू मनापासून सहभागी झाले पाहिजे, एवढीच संस्थेतील प्रवेशाची अट असते.
संस्थेत प्रवेश देताना विद्यार्थी वा विद्यार्थिनी आणि त्यांच्या पालकांची सविस्तर मुलाखत घेतली जाते. त्यातून मुलांचा कल कुठे आहे, ते लक्षात येते आणि तशाच प्रकारचे शिक्षण महाविद्यालयीन शिक्षणाबरोबरच त्यांना दिले जाते. संस्थेतील वसतिगृहाचा लाभ पंचवीस मुलांना होतो. अनेक प्रकारचे अभ्यासक्रम संस्थेत चालवले जातात. मुला-मुलींसाठी संगणक प्रशिक्षणाचीही व्यवस्था संस्थेत आहे. त्याबरोबरच स्पर्धा परीक्षांचेही वर्ग संस्थेत चालतात. बँकिंग परीक्षांचीही तयारी विद्यार्थ्यांकडून करून घेतली जाते. संगीताचेही वर्ग चालवले जातात. अत्याधुनिक सर्व सोयी असलेले ग्रंथालय चालवले जाते, ज्या ग्रंथालयात मुले ब्रेल लिपीतील पुस्तके वाचू शकतात आणि श्राव्य माध्यमातूनही अभ्यास करू शकतात. इथे इंग्रजी संभाषणाचेही वर्ग चालवले जातात. साधारण दीडशे विद्यार्थी संस्थेत असे विविध प्रकारचे शिक्षण घेतात.
विद्यार्थ्यांच्या अंगभूत गुणांना वाव मिळेल, अशाही अनेक उपक्रमांचे, सण-उत्सवांचे आयोजन देशमुख यांच्या नेतृत्वाखाली सुरू असते. अंध, अपंग, कर्णबधिरांना नोकरी मिळवण्यासाठी किंवा एखादा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी जे शिक्षण उपयोगी पडेल, ते शिक्षण मुला-मुलींना त्यांचा कल पाहून दिले जाते. संस्थेतून शिक्षण घेऊन बाहेर पडलेल्या विद्यार्थ्यांना या शिक्षणाचा चांगला लाभ झाल्याची शेकडो उदाहरणे आहेत. अनेक विद्यार्थी बँकांमध्ये चांगल्या पदावर नियुक्त झाले आहेत. अनेक जण शासकीय सेवांमध्ये रुजू झाले आहेत. अनेक जण प्राध्यापक, शालेय शिक्षक झाले आहेत. राहुल देशमुख यांना त्यांच्या कार्याबद्दल आतापर्यंत राष्ट्रीय व इतर मिळून ३० हून अधिक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. शिक्षण घेताना राहुल यांनी अंध-अपंगांच्या गटातून नाही, तर खुल्या गटातून बारावी, पदवी, पदव्युत्तर पदवी अशा प्रत्येक परीक्षेतील गुणवत्ता यादीत क्रमांक पटकावले आहेत.
इथे राहुल देशमुख यांची डोळस पत्नी देवता अंदुरे-देशमुख यांचा उल्लेख केला नाही, तर संस्थेची ओळख अपूर्ण राहील. त्या मूळच्या बीड जिल्ह्य़ातील एका सुखवस्तू कुटुंबातल्या. पुण्यातल्या स. प. महाविद्यालयात राहुल आणि देवता हे दोघे कला शाखेत एकाच वर्गात शिकत होते. वर्गमित्र म्हणून झालेल्या ओळखीचे रूपांतर जिवलग मैत्रीत झाले. राहुल यांची तळमळ आणि अनेक गुण देवता यांना भावले. त्यांनी उभे केलेले काम आणि कामामागची तळमळ पाहताना, अनुभवताना त्यांच्या कामात त्या रमल्या. कला शाखेची आणि नंतर व्यवसाय व्यवस्थापन शास्त्रातील (एमबीए) पदवी मिळवल्यानंतर एका नामांकित कंपनीत त्यांची नोकरी सुरू होती. पुढे राहुल यांच्या संस्थेचे काम आपणही केले पाहिजे, या जाणिवेतून देवता यांनी नोकरी सोडली आणि गेल्या दहा वर्षांपासून राहुल यांच्या बरोबरीने देवता याही पूर्ण वेळ संस्थेचे काम पाहत आहेत. राहुल देशमुख बँक ऑफ इंडियामध्ये उच्च पदावर काम करतात आणि उर्वरित सारा वेळ संस्थेच्या कामासाठी देतात. राहुल यांच्या कर्तृत्वावर पूर्ण विश्वास असल्याने त्यांच्याबरोबर संसार करण्याचा निर्णय देवता यांनी स. प. महाविद्यालयात शिकत असताना घेतला होता. लोक काय म्हणतील, याचा जराही विचार न करता राहुल यांच्याशी असलेल्या १५ वर्षांच्या मैत्रीनंतर या निर्णयाला आई, वडिलांचाही पाठिंबा मिळवत चार वर्षांपूर्वी समारंभपूर्वक विवाहबद्ध होऊन देवता यांनी हा निर्णय अमलात आणला.
संस्थेला कोणतेही शासकीय अनुदान नाही. अनुदान नसल्यामुळे संस्थेच्या खर्चाचा मोठा भार पेलण्याचे आव्हान संस्थेपुढे दरमहा उभे असते. तरीही राहुल मागे हटत नाहीत. असे आव्हान उभे राहिले, की त्यांच्यात नवी ऊर्जा निर्माण होते आणि ते अधिक जोमाने कामाला लागतात. ‘आव्हाने रोजचीच असतात. ती आली की मला वाटते मी अजून नव्या दमाने हे काम केले पाहिजे,’ अशा ध्यासातून त्यांची वाटचाल सुरू आहे.
संस्थेपर्यंत कसे पोहोचाल?
संस्थेचे कार्यालय पुण्यातील कुमठेकर रस्त्यावरील लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे शालागृह या इमारतीत आहे. याच वास्तूत संस्थेचे प्रशिक्षणवर्ग चालतात आणि तळमजल्यावर वसतिगृह आहे. कुमठेकर रस्त्यावर सदाशिव पेठ हौद चौकात ही दुमजली वास्तू आहे.
नॅशनल असोसिएशन फॉर द वेल्फेअर ऑफ फिजिकली चॅलेंज्ड (NAWPC)
या नावाने धनादेश काढावा. धनादेशामागे किंवा त्यासोबत देणगीदाराने आपले संपूर्ण नाव, पत्ता, दूरध्वनी तसेच मोबाइल क्रमांक लिहावा. संस्थेकडे धनादेश ऑक्टोबर महिन्याच्या अखेरीस सुपूर्द केले जातील.
धनादेश येथे पाठवा.. : एक हजार किंवा त्याहून अधिक रुपयांची देणगी देणाऱ्यांची नावे ‘लोकसत्ता’त प्रसिद्ध केली जातील.
मुंबई कार्यालय
लोकसत्ता, संपादकीय विभाग,मफतलाल सेंटर, सातवा मजला, नरिमन पॉइंट, मुंबई – ४०००२१, ०२२-६७४४०२५०
महापे कार्यालय
संपादकीय विभाग, प्लॉट नं. ईएल १३८, टीटीसी इंड. एरिया, एमआयडीसी, महापे, नवी मुंबई – ४००७१०. ०२२-२७६३९९००
ठाणे कार्यालय
संपादकीय विभाग, कुसुमांजली बिल्डिंग, दुसरा मजला, गोखले रोड, नौपाडा, ठाणे. ०२२-२५३९९६०७
पुणे कार्यालय
संपादकीय विभाग, एक्स्प्रेस हाऊस, प्लॉट नं. १२०५/२/६, शिरोळे रस्ता, पुणे – ४११००४. ०२०-६७२४११२५
नाशिक कार्यालय
संपादकीय विभाग, स्टेडियम कॉम्प्लेक्स नं. ६, पहिला मजला, महात्मा गांधी मार्ग, नाशिक – ४२२००१. ०२५३-२३१०४४४
नागपूर कार्यालय
संपादकीय विभाग, प्लॉट नं. ३८, अ‍ॅडिसन ट्रेड सेंटर, अंबाझरी, नागपूर – ४४००१०, ०७१२ झ्र् २२३०४२१
औरंगाबाद कार्यालय
संपादकीय विभाग, १०३, गोमटेश मार्केट, गुलमंडी, औरंगाबाद. दूरध्वनी क्रमांक ०२४०-२३४६३०३, २३४८३०३
नगर कार्यालय
संपादकीय विभाग, १६६, अंबर प्लाझा, स्टेशन रोड, अहमदनगर. ०२४१-२४५१५४४/२४५१९०७
दिल्ली कार्यालय
संपादकीय विभाग, द इंडियन एक्स्प्रेस बिल्डिंग, बी१/ बी, सेक्टर १०, नॉएडा- २०१३०१.
०११-२०६६५१५००
