साने गुरुजी यांनी ‘श्यामची आई’ च्या रूपाने संस्कारांचा अनमोल ठेवा लिहून ठेवला . काही पिढय़ा या पुस्तकाने संस्कारक्षम झाल्या. पुढे याच नावाने आचार्य अत्रे यांनी चित्रपट काढला. अतिशय विचक्षणपणे त्यांनी चित्रपटासाठी प्रसंग निवडले. हसत्या खेळत्या अशा प्रसन्न वातावरणामधून त्यांनी हळुवारपणे प्रेक्षकांना शोकात्म वातावरणामध्ये नेले आणि तिथेच आपली पकड घट्ट करून मध्यंतरानंतरचा चित्रपट थेट मेलोड्रामाच्या दिशेने नेताना ते अजिबात कचरले नाहीत. येत्या ६ मार्च रोजी या चित्रपटास ६० वर्षे होतील. या निमित्ताने या चित्रपटात श्यामची भूमिका साकारणाऱ्या अभिनेत्याने जागवलेल्या आठवणी..
१९५३ मध्ये ‘श्यामची आई’चे चित्रीकरण पूर्ण होऊन चित्रपट प्रकाशित झाला आणि त्या पाठोपाठ मला ‘वहिनीच्या बांगडय़ा’ या चित्रपटात भूमिका मिळाली. त्या चित्रपटाचेही चित्रीकरण मुंबईतच असायचे. ‘श्यामची आई’ला सुरुवातीला फारसा प्रतिसाद मिळाला नाही आणि आचार्य अत्रे काळजीत पडले. कर्ज काढून त्यांनी चित्रपटाची निर्मिती केली होती! आता काय करायचे? आणि एक दिवस मुंबईतच मला निरोप आला, की ‘श्यामची आईच्या निमित्ताने गिरगावात एका चाळीत सत्कार होणार आहे, तर तिथे ये.’ ‘वहिनीच्या 
बांगडय़ा’चे दिग्दर्शक शांताराम आठवले यांनी सत्काराच्या ठिकाणी पोचविण्याची व्यवस्था केली. सत्कार होऊन हारतुरे, खाऊ घेऊन मी घरी खुशीत परतलो, तर चार दिवसांनी पुन्हा एका सत्काराचे बोलावणे आले. आणि त्यानंतर दर चार-सहा दिवसांनी सत्कार सुरूच राहिले. मी अगदी आनंदात असायचो. नंतर एक दिवस मला कळले की असे सत्कार स्वत: आचार्य अत्रेच घडवून आणायचे. त्यांचा मित्रपरिवार फार मोठा होता आणि त्यांचे चाहतेही असंख्य होते. साहेब अगदी मोकळेपणाने म्हणायचे (मी त्यांना साहेब म्हणायचो) की, अरे, आम्ही साने गुरुजींच्या ‘श्यामची आई’ या अजरामर साहित्य -कृतीला चित्रपटात आणले, तर आमचा सत्कार तरी कराल की नाही? मग काय? आज खेतवाडीत, उद्या गायवाडीत, परवा शिवाजी पार्कला, मग िहदू कॉलनीत सत्कार होत राहिले. वातावरणनिर्मितीचा तो नाटय़पूर्ण प्रयत्न फारसा यशस्वी ठरला नाही. साहेब सभेतच बोलून दाखवायचे की त्यांचे भाषण ऐकायला माणसे येतात, पण चित्रपटाकडे फिरकत नाहीत. मग आणखी एक टूम निघाली. मुंबईतल्या शाळेतल्या मुलांना फक्त चार आण्यात चित्रपट दाखवला जाऊ लागला. मग चित्रपटातली गीते सादर करण्याची स्पर्धा जाहीर झाली. साहेबांनी मुंबईभर माझी हत्तीवरून मिरवणूकही काढली.
आणि एक दिवस जाहीर झाले, की राष्ट्रपती सुवर्णपदकासाठी अगदी पहिल्या वर्षीच ‘श्यामची आई’ चित्रपटाची निवड झाली आहे, आणि त्यानंतर सगळे चित्र बदलले. आता चित्रपट पाहण्यासाठी अतोनात गर्दी होऊ लागली. मी श्याम म्हणून ओळखला जाऊ लागलो. काही वर्षांंनंतर महाविद्यालयातही मला फिशपॉन्ड मिळाला की ‘संयुक्त महाराष्ट्र समितीला भांडवल गोळीबाराचे आणि माधव वझेला ‘श्यामची आई’चे! चित्रपटाला सुवर्णपदक मिळून ६० वष्रे झाली. तरी अवचितपणे अगदी दररोज कोणीतरी भेटते आणि ‘श्यामची आई’ची ओळख सांगते. असे कोणी कोणी अनेकदा युरोप-अमेरिकेतही भेटले.
आता जरा दूरवरून मी या चित्रपटाच्या विलक्षण लोकप्रियतेचा विचार करतो, तेव्हा मला प्रकर्षांने जाणवते की ‘श्यामची आई’ पुस्तकातल्या एकूण ४२ रात्रींमधून आचार्य अत्रे यांनी अतिशय विचक्षणपणे, चित्रपटासाठी प्रसंग निवडले. आईच्या आचार-विचारांमधून प्रत्यक्षाप्रत्यक्षपणे मुलावर झालेले संस्कार हे सूत्र सांभाळताना बोधपटाचे रूप चित्रपटाला येणार नाही याची त्यांनी काळजी घेतली. म्हणून श्यामचे बालपण त्यांनी काहीशा स्वतंत्र नजरेने पाहिले. ‘छडी लागे छम छम’ हे गाणे आणि त्याचे चित्रीकरण हे खास अत्रेय वैशिष्टय़.. दूर्वाची आजी काहीशा व्यंगात्म शैलीने यावी हीदेखील त्यांची कल्पना. प्रवचनकारांचे विक्षिप्त व्यक्तिमत्त्वदेखील त्यांच्या प्रतिभेचा उन्मेष. त्यांच्यातला शिक्षक, नाटककार आणि नकलाकार त्यांनी बाजूला केला नाही. म्हणूनच हसत्या खेळत्या अशा प्रसन्न वातावरणामधून त्यांनी हळुवारपणे प्रेक्षकांना शोकात्म वातावरणामध्ये नेले आणि तिथेच आपली पकड घट्ट करून मध्यंतरानंतरचा चित्रपट थेट
मेलोड्रामाच्या दिशेने नेताना ते अजिबात कचरले नाहीत.
साने गुरुजींच्या साहित्यिक व्यक्तिमत्त्वाशी संपूर्ण इमान राखून आचार्य अत्रे यांनी पटकथा आणि संवाद 
लेखन केले. कधी कधी त्यांचा चेष्टेखोर स्वभाव उफाळून वर यायचा. ‘तुमचे प्रवचन म्हणजे जेहत्त्ये काळाचे ठाई, पुढे कोण दिसते आहे नवीन बाई!’ -असे वाक्य त्यांनी श्यामच्या तोंडी घातले होते! चित्रीकरण करताना मीही ते अगदी निरागसपणे म्हटले होते. चित्रीकरण पाहायला आलेल्या अनंत काणेकर, सोपानदेव चौधरी वगरे साहित्यिकांनी साहेबांच्या विनोद बुद्धीचे कोण कौतुक केले होते. पण एक दोन दिवसांनी साहेबांनी ते दृश्य पुन्हा चित्रित केले आणि आता वाक्य होते, ‘जेहत्त्ये काळाचे ठायी, पुढे काही आठवत नाही!’ साने गुरुजींच्या मूल्याधिष्ठित जीवनाचा त्यांनी विसर पडू दिला नाही. जाणवते ते असे की गमतीदार अशा लहानलहान प्रसंगांची पखरण करून त्यांनी आधी प्रेक्षकांचा विश्वास संपादन केला, आणि मग वेळ येताच प्रेक्षकांना ढसढसा रडायला लावले.
‘श्यामची आई’ चित्रपटातले एकत्र कुटुंबातले वातावरण ५० आणि ६०च्या दशकात प्रेक्षकांच्याही घरी कमी-अधिक फरकाने होते. समाजाला आणि कुटुंबांना एक नतिक अधिष्ठान होते. त्यामुळे साहजिकच ‘श्यामची आई’ हा चित्रपट त्यांना आपलाच वाटला आणि त्यानंतरच्या दशकात, जीवनातले श्रेयस आणि प्रेयस असे दोन्ही हरवून बसलेल्या समाजाला आणि अर्थातच कुटुंबांना ‘श्यामची आई’ या चित्रपटातून तरी ते काही प्रमाणात परत सापडल्याचा अनुभव आणि आनंद घेता आला. अगदी या घडीला हा चित्रपट त्याचा संदर्भ आपल्या मराठी समाजात जागवून आहे त्याचे रहस्य तिथे आहे असे मला राहून राहून वाटते. हा चित्रपट एक नतिक भूमिका घेऊन आला आहे. म्हणूनच या पुढील काळातही प्रेक्षकांना तो आपलाच वाटत राहील.
अत्यंत उत्कट अभिनय हे या चित्रपटाच्या सततच्या आवाहनाचे आणखी एक कारण. कोणी नट-नटी अभिनय करताहेत असे मुळी वाटतच नाही हा चित्रपट पाहताना. वनमालाबाई अनेकदा ‘लग्नाची बेडी’च्या नाटय़प्रयोगात रश्मीची भूमिका करून मग चित्रीकरण करायला येत असत. पण रंगभूषा वेशभूषा झाली म्हणजे नखशिखांत ‘श्यामची आई!’ ‘श्यामची आई’ अशीच असणार असे प्रेक्षकांना वाटत राहिले! चित्रीकरणादरम्यान वनमाला बाई खूप आजारी पडल्या आणि आता कोण दुसरी अभिनेत्री, असा प्रश्न उभा राहिला तेव्हा दुसरे कोणतेच नाव कोणाच्याच पसंतीला आले नाही. ‘अनामिका सार्थवती बहुव’चा अर्थ तेव्हा उमगला.
मीही छान काम केले असे सगळे म्हणतात. त्यातली गोम अशी आहे की, मी काम केले नाही, ते आपोआप माझ्याकडून झाले! १२ वर्षांच्या मुलाला अभिनय म्हणजे काय हे माहीत तरी असते का? पण नटाने संवेदनशील असावे असे म्हटले तर मी अतिसंवेदनशील होतो, एवढाच काय तो माझा गुण. शंकरराव कुलकर्णी काय किंवा दूर्वाची आजी सरस्वती बोडस काय, प्रवचनकार झालेले प्रबोधनकार ठाकरे काय, किंवा सावकाराच्या भूमिकेतले दामूअण्णा जोशी काय,..अभिनयाचे नाणे खणखणीत! संगीताप्रमाणे अभिनयातही श्रुती जाग्या करणारा अभिनय श्रेष्ठ असे अवश्य म्हणता येईल..
‘श्यामची आई’ चित्रपटाचे संगीत दिग्दर्शन वसंत देसाई यांनी केले होते. त्याची म्हणावी तशी दखल समीक्षकांनी घेतली नाही. ‘द्रौपदीसी बंधू शोभे नारायण’ या गीताला दिलेली पारंपरिक चाल आजही अनेकांना पाठ आहे! कवी ग्रेस यांनी मला त्यांच्या घरी नेऊन हे गीत माझ्याकडून गाऊन घेतले होते! मीही आशाताईंची मनोमन क्षमा मागून आजही ते अनेकदा म्हणून दाखवतो. ‘घनदाट रानी वाहे झुळुझुळु पाणी’ हे गीतही वसंत देसाई यांनी किती सुरेख बांधले आहे! शिवाय ‘छडी लागे छम छम’ आणि ‘यारे या सुजन आपण सारेजण करू या भजन’ही लहान मुलांसाठीच असल्याचे जाणवावे अशा चाली.
‘श्यामची आई’ चे छायाचित्रकार होते रेळे. त्यांचे अवघे कौशल्य आपण पाहू शकतो ते ‘द्रौपदीसी बंधू शोभे’ या गीताच्या दृश्यासाठी त्यांनी घेतलेली समीप दृश्ये आणि केलेली प्रकाशयोजना यामध्ये. घराचा सोपा असो की स्वयंपाकघर, तिथल्या एखाद्या खांबाचा किंवा वस्तूचा कल्पक उपयोग ते दृश्याला एक अप्रतिम चौकट मिळवून देण्यासाठी करतात. पुढे महाविद्यालयात शिकत असताना जेव्हा सत्यजित राय यांचे चित्रपट पाहायला लागलो, तेव्हा मला रेळे यांची हटकून आठवण यायची.
‘श्यामची आई’ चित्रपटाचे दिग्दर्शक स्वत: आचार्य अत्रेच होते. त्यांच्या साध्या, सोप्या, बाळबोध, प्रासादिक शैलीने हा चित्रपट विनटलेला आहे आणि खरे तर तीच अभिजात मराठी चित्रपटांची परंपरा होती. नवल नाही की ‘श्यामची आई’ पाहताना प्रेक्षकांनाही हा चित्रपट अगदी आपलाच वाटला!
असे एकेका विभागाचे वैशिष्टय़ चित्रपट पाहत असताना प्रेक्षकांना थोडेच जाणवते? खरेच आहे. पण त्या त्या क्षणी ती ती वैशिष्टय़े प्रेक्षकांच्या जाणिवेत झिरपत जात असतात. सगळ्या विभागांच्या वैशिष्टय़ांचे एक रसायन प्रेक्षकांना जाणवते.
‘श्यामची आई’ या चित्रपटात असे विलक्षण सुंदर रसायन जमून आले, आणि म्हणूनच की काय, तो चित्रपट आपल्या गुणांनी थेट राष्ट्रपती सुवर्णपदकापर्यंत पोचला आणि ते पदक दिमाखाने मिरवीत राहिला! ६० वष्रे झाली तरी ‘श्यामची आई’ चित्रपटाची आठवण ताजी राहिली आहे!
