दिवाळी समाजभान राखणारी..

कधी डोंबिवलीच्या फडके रोडवर तर कधी ठाण्याच्या तलावपाळीवर मित्रमैत्रिणींसोबत नटूनथटून अड्डा जमवणारी ही तरुणाई यातूनही वेळ काढून समाजभान राखण्याचा प्रयत्न करते आहे. दिवाळीचा आनंद आपल्यापुरता मर्यादित न ठेवता वंचितांबरोबर वाटून घेणारी, काही एक कार्य उभे करू पाहणारी ही तरुणाई म्हणूनच वेगळी भासते!

दिवाळी म्हणजे आनंदाची उधळण.. घरीदारी, शेजारीपाजारी आनंदाला उधाण आणणारी ही दिवाळी साजरी करण्याची प्रत्येकाची पद्धतही तितकीच वेगळी असते. गेली कित्येक वर्ष दिवाळीची सजावट, फराळ, खरेदी या सगळ्या गोष्टी नेटाने जमवून पहिल्या दिवशी अभ्यंगस्नान करून मित्रमंडळींसोबत दिवाळी पहाट सारख्या कार्यक्रमात रमणारी तरुणाई आपल्याला ओळखीची झाली आहे. कधी डोंबिवलीच्या फडके रोडवर तर कधी ठाण्याच्या तलावपाळीवर मित्रमैत्रिणींसोबत नटूनथटून अड्डा जमवणारी ही तरुणाई यातूनही वेळ काढून समाजभान राखण्याचा प्रयत्न करते आहे. दिवाळीचा आनंद आपल्यापुरता मर्यादित न ठेवता वंचितांबरोबर वाटून घेणारी, काही एक कार्य उभे करू पाहणारी ही तरुणाई म्हणूनच वेगळी भासते!

ठाण्यातल्या ‘रद्दी पेपर स्क्रॅप’ या नावाने काम करणाऱ्या तरुणाईने यंदाची दिवाळी ठाण्यातल्या तीन हात नाक्यावरच्या सिग्नल शाळेतील विद्यार्थ्यांसोबत साजरी केली. या सिग्नल शाळेला रंगीबेरंगी पताके, कंदील, विद्युत रोषणाईने चकाकी देण्याचं काम या चमूने केलं. त्यासोबतच मुलांना खाऊ  म्हणून फराळ आणि चोपडी पूजनाच्या निमित्ताने भेटवस्तूचं अप्रूप म्हणून मुलांना वह्य़ा वाटल्या. या मुलांनी त्यांच्या दादांसोबत हट्ट करून किल्लाही बनवला. ‘रद्दी पेपर स्क्रॅप’चा सर्वेसर्वा प्रणवला या वेळी एक वेगळा अनुभव आला. ‘आम्ही शाळेतील मुलांसोबत किल्ला बनवत होतो. आमचे प्रयत्न राजगड किल्ला बनवायचे होते. किल्ला पूर्ण होत आला होता फक्त एक गेरूचा रंग द्यायचा बाकी होता. तेवढय़ात एक सिग्नल शाळेचा मुलगा मला म्हणाला, दादा आपण राजगड किल्ला बनवला आहे ना, तर आपण ‘पाली दरवाजा’, ‘संजीवनी माची’, ‘चोर दरवाजा’ हे सगळं नाही बनवलं..! मी एक मिनिट थक्क झालो. ही सगळी नावं झटकन आम्हालादेखील आठवणार नाहीत. ही नावे या मुलांच्या अगदी तोंडपाठ कशी? खरंच छत्रपतींच्या किल्ल्यांबद्दल किती बारीक माहिती आहे या मुलांना! मी त्या मुलाला उलट प्रश्न केला की, ही सगळी नावं तुला कशी ठाऊ क? त्यावर तो केवळ एका वाक्यात उत्तरला, आम्हाला इतिहास विषयात होतं हे .. यातूनच या विद्यार्थ्यांची अध्ययनाची आवड व त्यांची बौद्धिक क्षमता यांचा प्रत्यय आला आणि त्यांच्यासाठी आणखी प्रयत्न करण्याचे बळ मिळाले’, असे प्रणव म्हणतो.

मुंबई लोकल ही मुंबईची लाइफलाइन म्हणून ओळखली जाते. लवकरच कोथरूड – कात्रज मेट्रो ही पुण्याची लाइफलाइन म्हणून ओळखली जाईल. अगदी युद्धपातळीवर मेट्रोचं काम सध्या पुणे शहरात सुरू आहे. रात्रंदिवस मेट्रोच्या कामात मेहनत करणाऱ्या कामगारांच्या घरातदेखील आनंदाची दिवाळी साजरी व्हावी या हेतूने पुण्यातील श्रीरंग कलादर्पण हा चमू पुढे सरसावला आहे. या चमूने मेट्रोच्या कामगारांच्या मुलांना कपडे व फराळ वाटप करून त्यांच्या आनंदात सहभागी होण्याचा प्रयत्न केला. थंडीपासून त्यांचा बचाव व्हावा या हेतूने श्रीरंग कलादर्पण या चमूने पदपथावरील याचकाला, मेट्रोच्या कामगारांना, उड्डाणपुलाच्या कामगारांना शाली वाटल्या. या सामाजिक कामासाठी निधी कुठून गोळा करायचा?, हा प्रश्न या चमूपुढे होताच. यावर तोडगा म्हणून त्यांनी पणत्या रंगवून त्या विकून त्यातून मिळालेल्या पैशातून शाली विकत घेतल्या, अशी माहिती श्रीरंग कलादर्पणच्या अक्षयने दिली.

दिवाळी म्हणजे चैतन्याचा सण. हेच चैतन्य खऱ्या आयुष्यात वावरताना ध्यासच्या कार्यकर्त्यांना एक वेगळीच शक्ती देऊ न गेलं. ध्यासचे तरुण कार्यकर्ते हे महाविद्यालयीन शिक्षण घेत आहेत. सामाजिक प्रश्नांवर सकारात्मक उत्तर शोधण्याच्या अट्टहासापायी नांदी झालेल्या ध्यास या फाऊंडेशनचे १५-२० कार्यकर्ते आदिवासी समाजासाठी कार्यरत आहेत. गेली दोन वर्ष दिवाळी जवळ आली की ध्यासमार्फत उरण येथील आदिवासी पाडय़ांवर फराळ वाटपाचा उपक्रम हाती घेतला जातो. गेल्या वर्षी एका आदिवासी पाडय़ावर फराळवाटपाचा उप्रकम राबवला होता. या वर्षी तोच उपक्रम दुप्पट करत साधारणपणे ११० घरांत राबवण्यात आला. याविषयीची माहिती देताना ध्यासचा कार्यकर्ता अक्षय सांगतो, ‘मुळात आदिवासी पाडय़ांवरील समाजबांधवांसाठी दिवाळी फराळ हेच नवीन होतं. काही जण ऐकून होते परंतु त्यांना त्याची चव माहिती नव्हती आणि अशा माणसांना फराळ वाटू शकलो हेच खूप आनंददायक होतं. जेव्हा जेव्हा ध्यासच्या कामासाठी प्रत्येक कार्यकर्ता त्या पाडय़ांवर जातो. त्या दिवसाचा प्रत्येक क्षण जगण्याची नवी उमेद देणारा असतो’.

वर्षांतून दोन दिवसांपैकी भाऊ बहिणीचा हक्काचा एक दिवस म्हणजे दिवाळीत येणारा भाऊ बीज हा सण होय. जगाच्या पाठीवर भावंडं कुठेही असोत या दिवशी मात्र ती हमखास एकत्र असतात. भेटगाठ झाली नाही तर प्रगत तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून तरी ऑनलाइन भाऊबीज साजरी होते. अशी भाऊबीज अनाथ बहिणींबरोबर साजरी करण्याच्या हेतूने डोंबिवलीतील २० तरुण पुढे आले व गेल्या सहा वर्षांपासून अनाथ आश्रमातील मुलींसोबत ते भाऊबीज साजरी करत आहेत. समाजात अनाथ आश्रमांचं प्रमाण अधिक आहे. या आश्रमातील मुली शिकून सवरून मोठय़ा झाल्या आहेत. या मुलींनादेखील सणवार माहिती आहेत. त्या अनाथ असल्या तरी भाऊबीज व रक्षाबंधनाच्या दिवशी त्यांनी तसं का राहावं? याच हेतूने गेली सहा वर्ष आम्ही अनाथ आश्रमाला भेट देऊन त्यांच्याबरोबर दिवाळी आणि भाऊबीज साजरी करतो, असे या तरुणांमधील एक त्रिंबक डोंगरे याने सांगितले. वर्षभरात केवळ सणांपुरते नाही तर जेव्हा जमेल तेव्हा या मानलेल्या बहिणींची भेट घेतो, त्यांना आर्थिक तसेच वस्तुरूपात मदत करतो. गेल्या सहा वर्षांच्या या सहवासातून त्यांच्याशी रक्ताच्या नात्याइतकंच घट्ट नातं आणि ऋणानुबंध जुळले असल्याचे त्याने सांगितले.

दिवाळी अजून संपलेली नाही. अनेक चमू उरलेल्या दिवसांमध्ये वेळ काढून सामाजिक बांधिलकी जपणार आहेत. त्यातलाच एक दादरमधील सह्य़ाद्री ट्रॅव्हलर्स हा चमू. ही मुलंही हरिश्चंद्रगड व रतनगडाच्या मधोमध असलेल्या आदिवासी पाडय़ावरील वंचितांना फराळ व नवेकोरे कपडे देणार आहेत. याविषयीची माहिती सांगताना प्रथमेश अवसरे म्हणाला, गडकोटांवर ट्रेकिंग करायला, तिकडे जाऊ न सण साजरे करण्याची मजाच काही और असते. हरिश्चंद्रगड व रतनगडाच्या मधोमध एक नैसर्गिक पायवाट जाते. काही अंतर कापून झाल्यावर पेठेची वाडी हा आदिवासी पाडा लागतो. जंगलात राहणाऱ्या या आदिवासी लोकांना दिवाळी काय हे माहितीच नाही. त्यामुळे नवेकोरे कपडे, फराळ, कंदील यांचा त्यांना मोहही नाही. दुर्लक्षित आयुष्य जगणाऱ्या या लोकांच्या आयुष्यात काही क्षण का होईना आनंद पसरवण्याचा आमचा प्रयत्न आहे.

समाजसेवेच्या व्याख्या व्यक्तिपरत्वे तरुणाईतही बदलत चालल्या आहेत. दिवाळीच्या काळात समाजभान राखत वेगवेगळ्या सामाजिक अर्थाने साजरी केलेली दिवाळी ही त्यांना आर्थिक नव्हे तर मानसिक व भावनिक आधार बळ देऊन जाते, हेही तरुणाई तितक्याच मोकळेपणाने कबूल करताना दिसते.

viva@expressindia.com