मितेश जोशी
आकाश दिव्यांची झळाळी
ही आली लाडकी दिवाळी
रेखुया सखे अंगणी रांगोळी
भल्या पहाटे रोज सकाळी
रांगोळी म्हणजे ६४ कलाप्रकारांपैकी एक कला! अगदी महाभारत, रामायणातसुद्धा रांगोळीचा उल्लेख आढळून येतो. संस्कृत भाषेत रांगोळीला रंगवल्ली म्हटले जाते. रांगोळी म्हणजे रंगांच्या साहाय्याने रेखाटलेल्या ओळींपासून तयार झालेली आकृती. भारतीय संस्कृतीमध्ये रांगोळीला बरेच महत्त्व आहे. सण, उत्सव, मंगल समारंभ यांच्याशी सामान्यपणे निगडित असलेली रांगोळी ही दिवाळीच्या सणात आकर्षणाचा केंद्रबिंदू असते. कधी काळी सणांच्या निमित्ताने दारासमोर रेखाटली जाणारी ही रांगोळी एक स्वतंत्र कला म्हणून नावारूपाला आली आहे. या रांगोळीवरही संशोधन झालं आणि त्यातून थ्रीडी रांगोळी, पाण्यातील रांगोळी असे नानाविध प्रकार जन्माला आले. रांगोळीच्या बदलत गेलेल्या या रूपाची ओळख करून दिली आहे तरुण रांगोळी कलाकार, प्राध्यापक अक्षय शशिकांत शहापूरकर याने..
अभियांत्रिकीचे शिक्षण आणि पेशाने प्राध्यापक असलेल्या अक्षयकडे चित्रकलेचा वारसा त्याच्या वडिलांकडून आला. त्याने मात्र आपली कला रांगोळीकडे वळवली. रांगोळीच्या रेखांकनाने आपल्या आजूबाजूच्या वातावरणातील नकारात्मक ऊर्जा नाहीशी होऊन सकारात्मक ऊर्जा (प्रभावळ) कशी वाढते हे पाहण्यासाठी घरातील अंगण गाईच्या शेणाने सारवून त्यावर रांगोळी काढून त्यांचा वैज्ञानिकदृष्टय़ा तुलनात्मक अभ्यास करण्याच्या उद्देशाने ‘यू.टी.एस.’ (युनिव्हर्सल थर्मो स्कॅनर) या उपकरणाच्या साहाय्याने चाचण्या घेण्यात आल्या, असे अक्षय सांगतो. शास्त्रीयदृष्टय़ा केलेल्या या संशोधनातूनच घराच्या अंगणातली सकारात्मक ऊर्जा रांगोळी रेखांकनानंतर तीनपटीने अधिक वाढल्याचे निष्पन्न झाले आहे. त्यामुळे दिवाळीसारख्या अत्यंत मंगल प्रसंगी ही ऊर्जा द्विगुणित करण्यासाठी रांगोळी रेखाटली जाते, अशी माहिती तो देतो. प्रत्येक राज्यात रांगोळीचे नाव वेगळे आणि त्यासाठी वापरले जाणारे साहित्यही वेगळे असते. रांगोळीसाठी तांदळाचे पीठ, लाल गेरू आणि शनिक माती, पाने फुले, विविध डाळीसुद्धा वापरल्या जातात. कर्नाटकात रंगवली, उत्तरांचल प्रदेशात ऐपन, बंगालमध्ये अल्पना, आंध्र प्रदेशात मुग्गु आणि केरळमध्ये कोल्लम अशी तिची नावे आहेत. आपण महाराष्ट्रात वापरतो ती रांगोळी डोलामाइट नावाच्या सामान्य खडकाला तापवून त्यानंतर त्याची भुकटी बनवून विविध कापडाच्या साहाय्याने चाळून बनवली जाते. संगमरवराच्या कारखान्यात खडक कापताना उडालेली भुकटीसुद्धा रांगोळी म्हणून वापरली जाते. विविध भौमितिक आकार, स्वस्तिक, देवांच्या प्रतिकृती, देखावे अशा विविध संकल्पनांनी ही रांगोळी नटवली जायची, पण काळानुसार रांगोळी साकारण्याची पद्धतही बदलत चालली आहे, असे तो म्हणतो.
रांगोळीचे बदलते रंगरूप
रांगोळी या कलेला जागतिक स्तरावर प्रचलित आणि प्रसारित करण्याच्या हेतूने सध्या रांगोळीमध्ये विविधता आणण्यासाठी अक्षयची पुण्यातली ‘श्रीरंग कलादर्पण’ ही टीम पुरेपूर प्रयत्न करते आहे. ‘मी स्वत: पाच बोटांची रांगोळी, व्यक्तिचित्र रांगोळी, वास्तवदर्शी व्यक्तिचित्रे, पानाफुलांची रांगोळी, थ्रीडी रांगोळी, पाण्यावरची रांगोळी, पाण्याखालची रांगोळी, प्रतिबिंब रांगोळी, सीलिंग रांगोळी असे अनेक प्रकार तर काढतो. परंतु, अभियांत्रिकी शिक्षण झालेले असल्याने यात काही संशोधनात्मक कार्य होऊ शकेल काय, या उद्देशाने हट्टाला पेटलो आणि तीन वर्षांच्या अनेक प्रयोगात्मक चाचण्यांमधून रांगोळी कायमस्वरूपी करता येण्याचे तंत्रही विकसित केले आहे. त्यामुळे काही कालावधीसाठी असलेली शाश्वत मानली जाणारी ही रांगोळी आता मात्र अनेक वर्षे जतन करून ठेवू शकतो,’ असं अक्षय सांगतो. याच संशोधनातून अक्षयने आणखी एक आगळा वेगळा प्रकार निर्माण केला आहे तो म्हणजे ‘२ इन १ रांगोळी’. म्हणजे एकाच रांगोळीमध्ये दोन वेगवेगळी चित्रे पाहायला मिळणे. सुरुवातीला अक्षयने अशीच एक रांगोळी काढली होती. ज्यात डावीकडून पाहिल्यास शिवाजी महाराज दिसत होते तर उजवीकडून पाहिल्यास जिजाऊ दिसत होत्या. अशीच एक अद्भुत आणि कल्पनाशक्तीच्या पलीकडील किमया रांगोळीतून साकार होऊ शकते हे अक्षयने त्याच्या या रांगोळीतून सिद्ध केलं. रांगोळीमध्येच चलच्चित्र रांगोळीसुद्धा (व्हिडीओ रांगोळी) त्याने याच वर्षी लोकार्पण केली. ही रांगोळी पाहत असताना त्यात हलते चित्र (मूव्हिंग ऑब्जेक्ट) दिसून येते. भविष्यात थ्रीडी स्टीरिओ ग्राफिकल रांगोळी काढण्याचा अक्षयचा मानस आहे.
आठवणीतली ठिपक्यांची रांगोळी
स्टिकर्सच्या रांगोळींनी व छाप्यांनी घरातील ठिपक्यांच्या रांगोळीची पुस्तकंच गायब केली आहेत. पूर्वी ठिपक्यांच्या रांगोळीची भारीच चलती असे. सुट्टीतली दुपार घरातल्या मुली या रांगोळीला बहाल करीत असत. हे ठिपके जुन्या अनेक आठवणी जिवंत करतात. ‘आई गं, ठिपके कसे काढायचे?’, हा प्रश्न विचारला की ‘ठिपका हा बिंदूसारखा आला पाहिजे, स्वल्पविरामासारखा नको, असं सांगत एका सरळ रेषेत ठिपके कसे काढायचे, दोन रेषांमधील अंतर सारखं कसं ठेवायचं, ठिपके जोडणारी रेष सरळ आली पाहिजे, हे सगळं ती समजावून द्यायची. हल्ली सतत घरी येणाऱ्या-जाणाऱ्यांची गर्दी असते. त्यामुळे इतक्या मेहनतीने काढलेली रांगोळी पुसली जाईल या भीतीने ठिपक्यांची रांगोळी काढण्यासाठी मुली फारशा उत्सुक नसतात. त्याऐवजी रांगोळीचे स्टिकर्स झिंदाबाद असतात. शिवाय सध्या बाजारात एवढे वैविध्यपूर्ण व उत्कृष्ट रांगोळीचे छापे मिळतात. एकूणच या अनेक कारणांमुळे ठिपक्यांच्या रांगोळीपासून तरुणाई लांब चालली आहे. ठिपक्यांच्या रांगोळीपासून ते आत्ता जे नवनवीन प्रकार आले आहेत ते तरुणाईपर्यंत पोहोचवण्यासाठी अक्षय आणि त्याच्यासारखेच तरुण कलावंत सध्या धडपड करताना दिसतात.
रंग कसे तयार करावेत :
पिवळा +हिरवा = पोपटी
हिरवा + काळा = काळसर हिरवा
लाल + पिवळा = केशरी
नारंगी + रांगोळी = बदामी
तांबडा + पिवळा + काळा = तपकिरी
तांबडा + निळा = जांभळा
रांगोळीच्या काही खास टिप्स:
* प्रथम रंगसंगती ठरवावी, मग त्यानुसार रंग भरावेत.
* एकाच रंगातील अनेक शेड किंवा दोन विरुद्ध रंगाच्या जोडय़ा वापरू नयेत.
उदा. लाल : हिरवा, पिवळा : जांभळा
* एक रंग जर फिकट वापरला तर त्याशेजारी गडद रंग वापरावा. दोन भडक रंग जवळजवळ वापरू नयेत.
* रांगोळी काढण्यापूर्वी रांगोळी चाळून घ्यावी.
जाडीभरडी रांगोळी वापरू नये.
* रांगोळीची रेष ही अत्यंत काटेकोर व नाजूक यायला हवी तरच ती रांगोळी रेखीव दिसते.
* रंगांच्या प्रभावानेसुद्धा वातावरणात सकारात्मक बदल घडवून आणता येतो. उष्ण रंग आणि शीत रंगांचा योग्य तो वापर रांगोळी प्रभावी बनवू शकते.
* रेखीवपणा आणि रांगोळीत चिन्हांची मांडणीसुद्धा रेखांकनात उपयुक्त ठरते. उदा. शंख, चक्र, गदा, गोपदम्, केंद्रावर्धिनी, वर्तुळ इत्यादी.
* व्यक्तिचित्र काढत असताना घाई करू नका. जास्तीत जास्त वेळ घेऊन रांगोळीला न्याय द्या. मग त्याला २० ते ३० तास लागले तरी चालतील. पूर्ण रांगोळी काढून झाल्यानंतर मिळणारा आनंद वेगळाच असतो.
‘‘रांगोळी ही माझी आई असून त्यातून साकारलेली कलाकृती माझे अपत्यच असल्याचे मी मानतो.. कारण रांगोळी काढण्यासाठी एकाग्रता आणि मेहनत तर लागतेच पण ३५ ते ४० तासदेखील मी खर्च करतो. पण ती पूर्ण झाल्यावर मात्र एखाद्या मातेला प्रसूत झाल्यानंतर मिळणाऱ्या आनंदाइतकीच ती भावना श्रेष्ठ असते असे मला वाटते.’’
-प्रा. अक्षय शहापूरकर
