ब्रॅण्डनामा : मैसूर सॅण्डल सोप

हा जमाना ब्रॅण्डचा आहे. जागतिक ब्रॅण्ड्सपैकी काहींच्या जन्मकथा प्रेरणादायी आहेत, काहींच्या रंजक आहेत, तर काहींच्या अगदी अविश्वसनीय, पण खऱ्या. नामांकित ब्रॅण्ड्सच्या साम्राज्याची आणि त्यांच्या वैशिष्टय़पूर्ण लोगोची कहाणी

दिवाळीची तयारी हा एक आनंददायी भाग असतो. आपल्या सणांमध्ये कितीही आधुनिकता आली तरी काही गोष्टी आपल्याला पारंपरिकच लागतात. त्या परंपरेचा भाग ठरलेले अनेक ब्रॅण्डस् आहेत. काही जोरदार जाहिरातबाजीतून तर काही निव्वळ आपल्या गुणवत्तेतून. अशांमध्ये गुणवत्तेची कास धरणारा ब्रॅण्ड म्हणजे मैसूर सॅण्डल सोप. कर्नाटक सरकारचे उत्पादन असलेला हा जगातील एकमेव चंदनतेलयुक्त साबण गेली १०२ वर्षे उत्तम सुगंधी अनुभव आपल्याला देत आला आहे. त्याची ही कहाणी.

या साबणाची कथा थेट १९१६ सालात घेऊन जाते. त्या काळी मैसूर हे जगातील सर्वाधिक चंदन उत्पादन करणारं संस्थान होतं. मोठय़ा प्रमाणावर चंदनाची परदेशी निर्यात व्हायची. मात्र पहिल्या महायुद्धाला तोंड फुटलं आणि मैसूरचे महाराज कृष्णराज वडियार यांच्यासमोर समस्या निर्माण झाली. चंदनाच्या निर्यातीवर बंधनं आली. इतक्या मोठय़ा चंदनसाठय़ाचं काय करायचं हा प्रश्न निर्माण झाला. मैसूर संस्थानचे तत्कालीन दिवाण आणि सुप्रसिद्ध अभियंता मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या यांनी महाराजांना सल्ला दिला आणि चंदनापासून तेल काढण्याच्या उद्योगास सुरुवात झाली. चंदनाचा सुयोग्य वापर होऊ लागला. त्यातूनच निर्माण झालेला साबण म्हणजे मैसूर सॅण्डल सोप. यात महाराज कृष्णराज वडियार, मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या यांच्याइतकाच तत्कालीन रसायनतज्ज्ञ एस.जी.शास्त्रीजी यांचा मोठा वाटा आहे. साबणाचं मोठय़ा प्रमाणात उत्पादन करण्यासाठी आवश्यक ज्ञान प्राप्त करण्याकरिता शास्त्रीजी परदेशात जाऊन आले. तिथून अनेक तंत्रं अवगत केली आणि अत्यंत कल्पकतेनं या साबणाची निर्मिती झाली.

त्या काळातील सगळे साबण वडीच्या आकारात असत. मैसूर सॅण्डल सोप मात्र जाणीवपूर्वक लंबगोलाकार बनवला गेला. दागिन्यांच्या दुकानात वापरल्या जाणाऱ्या पांढऱ्या कागदात हा साबण गुंडाळला जाई. त्यातून त्याचं खास असणं आपसूकच मनावर ठसे. या साबणाचा खोकाही वेगळा होता. खोक्यावर फुलांच्या नक्षीची खास सजावट केली गेली होती. आणि त्यावर लिहिलं होतं, ‘श्रीगंधा तवरीनिंदा’ अर्थात ‘चंदनाच्या माहेरघरातून’.

या साबणाच्या खोक्यावरील लोगो वैशिष्टय़पूर्ण आहे. साबण या उत्पादनाशी तो मेळ खात नाही. पण हा लोगो शास्त्रीजींनीच विचारपूर्वक निवडला होता. या लोगोत दिसणारा सिंहाचं शरीर आणि हत्तीचं मस्तक असलेला प्राणी म्हणजे पौराणिक कथांमध्ये वर्णन केलेला शरभ. विद्वत्ता, ताकद आणि धैर्य यांचं ते प्रतीक आहे. या सगळ्या वैशिष्टय़पूर्णतेसह मैसूर सॅण्डल विक्रीस उपलब्ध झाला तेव्हासुद्धा तो सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात असेल अशी खबरदारी घेण्यात आली होती. त्या काळातील देशीच नव्हे तर परदेशी राजघराण्यांतूनही या साबणाला प्रचंड मागणी होती. कालांतराने संस्थानाचं विलीनीकरण झाल्यावर मैसूर सॅण्डल कंपनी कर्नाटक सरकारच्या उपक्रमात समाविष्ट झाली. कंपनीचं नामकरण कर्नाटक सोप अ‍ॅण्ड डिर्टजट लिमिटेड अर्थात केएसडीएल असं करण्यात आलं. साबणासह टाल्कम पावडर, अगरबत्ती, धुलाई पावडर यांची निर्मिती होऊ  लागली. या ब्रॅण्डचं वैशिष्टय़ म्हणजे या उत्पादनास भौगोलिक चिन्ह खूण देण्यात आली आहे. त्यामुळे चंदनाशी निगडित कोणतंही उत्पादन मैसूर सॅण्डल या नावाचा वापर करू शकत नाही. आज चंदन तस्करी, चंदनाचा तुटवडा या समस्या असतानाही वर्षांकाठी सहा हजार टन मैसूर सॅण्डल साबणांचं उत्पादन होतं हे विशेष आहे. मात्र दक्षिण भारतात जसा सर्व वयोगटातील मंडळींकडून हा साबण वापरला जातो तसं चित्र भारताच्या अन्य भागात नाही. अधिकतर पस्तीशी पुढच्या मंडळींना हा साबण भुरळ घालतो.

या ब्रॅण्डने १० मे २०१६ रोजी शंभरी गाठली. इतक्या वर्षांत केवळ २००६ मध्ये महेंद्रसिंग धोनीचा सेलिब्रिटी म्हणून जाहिरातीत केलेला वापर वगळता या साबणाने कधीच आक्रमक जाहिरातबाजी केलेली दिसत नाही. गुणवत्ता या केवळ एकाच निकषावर हा साबण इतकी वर्षे टिकून आहे.

बदलत्या काळात सुगंधी स्नानाच्या संकल्पना उत्पादनांसह बदलल्या पण पारंपरिक स्नानपद्धतीमध्ये चंदनादी गोष्टींना असलेलं महत्त्व कधीही कमी होणारं नाही. म्हणूनच गेल्या काही वर्षांत मोतीस्नानाच्या संकल्पनेने दिवाळीची पहिली आंघोळ व्यापली असली तरी १००% चंदनतेलयुक्त मैसूर सॅण्डल आणणाऱ्यांची संख्याही विलक्षण आहे. हा ब्रॅण्ड वर्षभराच्या वापरासाठी फार लोकप्रिय नसेलही पण ‘सरकारी साबून’ असूनही विशिष्ट सणांना, प्रसंगांना चंदनी सुगंधाने भारून टाकण्याची त्याची ताकद विलक्षण आहे. म्हणूनच शंभर वर्षांचा अनुभव आणि शंभर टक्के चंदनतेलयुक्त असा हा साबण दिवाळीच्या अभ्यंगस्नानाचा अनुभव शंभर नंबरी करेल यात शंकाच नाही!

viva@expressindia.com