डिजिटल जिंदगी: ब्रेनरॉटचा भेजाफ्राय

यांची उत्तरं ‘हो’ असतील तर सावधान. ‘मोहबत्ते’ सिनेमातील गाण्याप्रमाणे ‘चलते चलते युंही रुक जाता हूं मैं, बैठे बैठे कहीं खो जाता हूं मैं, कहते कहते ही चुप हो जाता हूं मैं’ अशी तुमची अवस्था असेल तर हां यही ‘ब्रेनरॉट’ है… असं म्हणायला हरकत नाही. ब्रेन रॉट हा आहे २०२४ चा ऑक्सफर्ड ‘वर्ड ऑफ द इयर’. ऑक्सफर्ड इंग्लिश डिक्शनरीने दिलेल्या अर्थानुसार, ‘ब्रेन रॉट’ म्हणजे ऑनलाइन साधनांच्या अतिवापरामुळे विशेषत: निरर्थक कनेन्टमुळे एखाद्या व्यक्तीचे मानसिक किंवा बौद्धिक स्वास्थ्य खराब होणे. शब्दश: सांगायचं तर मेंदू कुजणे.

ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसद्वारे दरवर्षी एक शब्द ‘वर्ड ऑफ द इयर’ म्हणून घोषित केला जातो. वर्षभरात त्या शब्दाचा वापर, लोकप्रियता, त्याचा समाजावरील परिणाम अशा अनेक घटकांचा या निवडीत विचार केला जातो. २०२४ या वर्षासाठी निवडल्या सहा शब्दांपैकी ब्रेन रॉटला सर्वाधिक मते मिळाली आणि हा या वर्षींचा शब्द ठरला. ऑक्सफर्डच्या म्हणण्यानुसार २०२३ ते २०२४ दरम्यान या शब्दाच्या वापराच्या वारंवारतेत तब्बल २३० टक्क्याने वाढ झाली.

ऑक्सफर्ड लँग्वेजचे अध्यक्ष कॅस्पर ग्रॅथवोल यांनी या शब्दाच्या निवडीमागील भूमिका सांगताना म्हटले की गेल्या दोन दशकांमधील ऑक्सफर्ड वर्ड ऑफ द इयरकडे नजर टाकली, तर आपले डिजिटल जीवन कसे घडते आहे याचा अंदाज येऊ शकतो. ‘ब्रेन रॉट’ हा या टप्प्यावरील एक मोठा धोका ठरू पाहतो आहे. जरी हा नवीन शब्द नसला तरी याचा वापर या वर्षी सोशल मीडियावर मोठ्या प्रमाणावर केला गेला आहे. हा शब्द १८५४ मध्ये पहिल्यांदा वापरला गेला होता. ‘द वॉल्डन’ या कादंबरीमध्ये हेन्री डेव्हिड थोरो यांनी ‘इंग्लंडकरांनी बटाटे सडण्याची काळजी करण्यापेक्षा मेंदू सडतोय याच्याकडे लक्ष द्यायला हवे’ अशा अर्थाचं वाक्य होतं. त्या काळात वापरला गेलला ‘मेंदू सडणे’ हा शब्द आजच्या काळात शब्दश: खरा होताना दिसतो आहे.

प्रचंड प्रमाणात वाढलेला स्क्रीन टाइम हे ब्रेन रॉटच महत्त्वाचं कारण आहे. अबालवृद्ध बहुतांश जण तासनतास मोबाइलवर निरर्थक गोष्टी बघत बसलेले आढळतात. सकाळी उठल्यावर पटपट आवरणं असो की रात्री सुखाने झोपणं असो, महत्त्वाची कामे करायची सोडून दिवसातला बराचसा वेळ असा उगाच वाया जाताना दिसतो. सोशल मीडियावरील ‘एंडलेस स्क्रोलिंग ‘ फीचरमुळे एक रील संपले की दुसरे त्याच्या पुढे हजर असतेच. त्यात मल्टिटास्किंग म्हणजे कुल असं समीकरण मानलं गेल्यामुळे एक अॅप झालं की दुसरं असं चक्र सुरूच राहतं. आणि मग तासभर असं स्क्रोलिंग झालं की नेमकं काय पाहिलं हेच आठवत नाही. पण या मध्ये मेंदू मात्र शिणला जातो. स्क्रीन टाइममुळे फक्त वेळच नाही, तर मेंदूही वाया जातो आहे. आणि हळूहळू याचे दीर्घकालीन परिणाम दिसायला लागतात.

अभ्यासकांच्या मते उत्क्रांतीच्या प्रवासात जगण्यासाठी महत्त्वाच्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी मानवी मेंदूची रचना झाली आहे. आपल्या आदिम पूर्वजांना रोजच्या जगण्यात शिकार शोधायला, हिंस्रा प्राण्यांची शिकार होण्यापासून वाचायला याच क्षमतेची मदत होत होती. एखाद्या झाडीमागे डोळे चमकताना दिसले, की मेंदू लगेच संदेश द्यायचा ‘लक्ष द्या’, हे जगण्यासाठी महत्त्वाचे आहे आणि त्याप्रमाणे कृती होत आपण वाचत गेलो. आजही आपण बाईक चालवत असताना रस्त्याच्या कडेला असणारी लहान मुले, सिग्नलचा रंग, शेजारून जाणारी कार अशा अनेक गोष्टींची क्षणात नोंद घेत मेंदू काम करत असतो. त्यामुळे काही अंतरावर असणारा मुलगा रस्त्यामध्ये येणार असं दिसलं की मेंदू लक्ष देण्याचा संदेश पाठवतो.

आजच्या डिजिटल जीवनात मेंदूची वायरिंग तशीच आहे, पण अतिरेकी स्क्रीन टाइममुळे मेंदूवर असंख्य रील्स, मेसेज, मिम्स, पोस्ट, गाणी यांचा भडिमार होतो. दर सेकंदांनी आदळणाऱ्या या माहितीचं करायचं काय हे मेंदूला समजत नाही. शेवटी हे काही महत्त्वाचं नाही म्हणून मेंदू ते सोडून देतो, पण यादरम्यान यातलं महत्त्वाचं काय आणि काय नाही असं माहितीचं पृथकरण करण्यात त्याची ऊर्जा खर्च होते. आणि मेंदू शिणून जातो. परिणामी तासभर रील्स बघून आपल्याला आपण काय पाहिले हे आठवत तर नाहीच पण उगाच दमल्यासारखे वाटते.

न्यूरोलॉजिस्ट आणि पॉडकास्टर डॉ. सिद्धार्थ वॉरियर म्हणतात, बऱ्याच जणांना वाटतं की सोशल मीडिया किंवा रील्स पाहणं हे निवांत आराम करणं आहे. पण हा सगळ्यात मोठा गैरसमज म्हणता येईल, कारण प्रत्येक रीलचा विषय वेगळा असतो. त्या प्रमाणे मेंदू प्रक्रियेला वेळ लागतो. मध्येच विनोदी मग भयप्रद, त्यानंतर भावनिक असे एकामागून एक रील्स पाहताना भावनांच्या या रोलरकोस्टरवर मेंदूला प्रवास करावा लागतो. आणि परिणामी रिलॅक्स व्हायला आपण रील्स बघत बसलो होतो त्याच्यामुळेच अजून दमायला होतं.

तरीही आपण असे निरर्थक रील्स बघत वेळ वाया का घालवतो याचे उत्तर पण मेंदूच्या सर्किटमध्ये आहे. डोपामिन हे चेतापारेषक रसायन स्रावले की आनंदाची अनुभूती होते. रील्स बघताना असा छोट्या डोपामिन शॉट्सची जणू सवय लागते. एक रील संपलं की पुन्हा डोपामिन मिळवण्याची तीव्र इच्छा होते आणि लगेच पुढचं रील पाहिलं जातं. सोशल मीडियाचे अल्गोरिदम हीच बाब लक्षात घेत आपल्याला गुंतवून ठेवायला सज्ज असतात. आणि यातून कन्टेन्टचा दर्जा काय आहे हे महत्त्वाचं ठरत नाही. थोडा वेळ दमल्यासारखं वाटणं हे ब्रेन रॉटच्या दुष्परिणामांच्या हिमनगाचे फक्त एक टोक आहे. याचे अनेक दीर्घकालीन दुष्परिणाम आता समोर येत आहेत. एकाग्रता कमी होणं हा यातला सगळ्यात महत्त्वाचा परिणाम म्हणता येईल. अटेन्शन स्पॅन कमी होऊ लागतो. मायक्रोसॉफ्टने २००० कॅनेडियन नागरिकांवर केलेल्या एका सर्वेक्षणात त्यांचा अटेन्शन स्पॅन फक्त ८ सेकंद असल्याचे आढळून आले आहे. हा गोल्डफिश या माशापेक्षादेखील कमी आहे. आणि मग पुस्तक वाचणे, व्यायाम करणे, मित्रांसोबत गप्पा मारणे अशा गोष्टी बोर वाटू लागतात. कारण पूर्वी या गोष्टीतून आनंद मिळवायला जरा वेळ खर्च करावा लागत होता, आता ३० सेकंदाचे रील्स बघून मेंदूला विनासायास मिळणाऱ्या डोपामाइनची सवय लागलेली असते.

मिळालेल्या माहितीवर प्रक्रिया करणे, त्यानुसार निर्णय घेणे, समस्या सोडवणे, आवश्यक गोष्टी स्मृतीत साठवून ठेवणे या मेंदूच्या कार्यात मेंदूतील ‘ग्रे मॅटर’ हा घटक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. मॅक्वेरी विद्यापीठातील संशोधक मिशेल मोशेल यांनी २०२४ मध्ये केलेल्या संशोधनात असे आढळून आले आहे की ‘इनफायनाइट स्क्रोलिंग’मुळे मेंदूतील ग्रे मॅटरमध्ये घट होते. याचा नकारात्मक परिणाम आकलनक्षमता, स्मरणशक्ती, निर्णयक्षमता अशा मेंदूच्या महत्त्वपूर्ण कार्यावर होतो. परिणामी स्मरणशक्ती कमी होणे, एकाग्रता न राहणे, निर्णय घेण्यास वेळ लागणे, भावनांवर नियंत्रण न राहणे, पटकन आकलन न होणे अशा काही समस्या दिसू लागल्या आहेत.

अभ्यासकांच्या मते निरर्थक कन्टेन्ट बघत बसणे हे मानसिक अनारोग्याचे लक्षण असू शकते. ‘नेचर’ जर्नलमध्ये नोव्हेंबरमध्ये २४ मध्ये प्रकाशित एका अभ्यासानुसार, मानसिक आरोग्य बिघडलेले लोक जंक कंटेंटमध्ये गुंतण्याची शक्यता जास्त असते, ज्यामुळे त्यांच्या समस्या अधिक वाढू शकतात. त्यामुळे थोडा वेळ रील्स पाहत बसलो तर काय होतं असं जर वाटत असेल तर वेळीच सावध होण्याची गरज आहे. मिशेल मोशेल यांच्या मते आपण काय आणि किती बघतो आहोत यावर आपल्या मेंदूची क्षमता ठरते. त्यामुळे स्क्रीन टाइमचे प्रमाण आणि गुणवत्ता या दोघांवर नियंत्रण ठेवण्याची तातडीने गरज आहे. ब्रेन रॉटची लक्षणे किती प्रमाणात आहे, त्याप्रमाणे उपाय योजता येतील. निसर्गोपचाराप्रमाणे अति प्रमाणात किंवा न पचणारे अन्न खाल्यामुळे झालेल्या अजीर्णावर लंघन हा रामबाण उपाय आहे. तस ब्रेन रॉटमुळे मेंदूच्या नित्य कार्यात लक्षणीय परिणाम जाणवत असेल तर ‘डिजिटल डिटॉक्स’ ताडतीने करणं योग्य ठरेल.

अशा लक्षणांची सुरुवात जाणवत असेल तर स्क्रीन टाइम आणि स्क्रीन कंटेंट दोघांवर लक्ष द्यावे लागेल. सुमार दर्जाचे हे रील्स पाहून काय मिळणार हा प्रश्न स्वत:ला विचारावा लागेल. महत्त्वपूर्ण किंवा आवडीच्या विषयांवरचे कन्टेन्ट सतत पाहात असू तरी इतक्या माहितीची आपल्याला गरज आहे का असेही आत्मपरीक्षण करावे लागेल. समजा तुम्ही फिटनेस फ्रीक आहात तरी व्यायामाचे व्हिडीओ आणि पोस्ट तासनतास बघून फिटनेस मिळेल की २० मिनिटे व्यायाम करून याचा विचार करावा लागेल. स्टिम्युलेशन शिवाय डोपामिन मिळवायची सवय पुन्हा लावावी लागेल. यासाठी वाचन, संगीत, व्यायाम, कला, छंद यांच्याकडे वळावे लागेल. अनिर्बंध स्क्रोलिंगसाठी सर्रकन वर सरकणाऱ्या बोटात पेन, ब्रश, ओरिगामी कागद , क्रोशाची सुई अशी साधने जाणीवपूर्वक द्यावी लागतील.

आजच्या डिजिटल जीवनात सोशल मीडिया आणि इंटरनेट न वापरणे ही तशी अशक्यप्राय बाब आहे. पण या वापरातून ब्रेन रॉट होऊ नये यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न गरजेचे ठरतात. जर एखाद्या महत्त्वपूर्ण माहितीसाठी आपण इंटरनेट वापरत असू तर छोट्या व्हिडीओऐवजी मोठे पॉडकास्ट ऐकण्याची सवय लावून घेता येईल. प्रत्येक अॅपसाठी वेळेची मर्यादा घालून घेता येईल. एका अॅप वरून दुसऱ्या अॅपवर आणि एका कन्टेन्टवरून दुसऱ्यावर अशा उड्या थांबवणे नक्कीच आपल्या हातात आहे. न्यूरोलॉजिस्ट डॉ. सिद्धार्थ वॉरियर आपल्या पॉडकास्टमध्ये क्युरिऑसिटी, क्रिएटिव्हिटी, कम्पार्टमेंट्स, कनेक्शन यावर लक्ष देण्यास सुचवतात. नवीन काहीतरी जाणून घेण्याची उत्सुकता यामुळेच खरंतर आपण मोबाइलकडे वळतो. म्हणून आधी आपल्या आवडीनिवडी, आपली उत्सुकता यावर आधी लक्ष देत फक्त तेवढाच कंटेंट सोशल मीडियावर बघायचा सल्ला ते देतात. सर्जनशीलता या मेंदूच्या क्षमतेचा वापर करत सोशल मीडियावर मिळालेल्या माहितीतून आपण लेखन, चित्र, रेखाटन, कविता असं सृजनात्मक काही करायला लागलो तर सोशल मीडियावरचा आपला वावर ‘झोंबी स्क्रोलिंग’ ठरणार नाही. पण आपल्याला उपलब्ध वेळेचे कप्पे करून तेवढ्याच वेळेत सोशल मीडियाचा वापर मर्यादित ठेवायला लागेल. आणि सगळ्यात महत्त्वाचं या स्क्रोलिंगमधून बाहेर येत खऱ्या जगात मित्रांशी, निसर्गाशी आणि स्वत:शी ‘कनेक्ट’ व्हायलादेखील ते आवर्जून सांगतात.

युवल नोहा हरारी म्हणतात तसं मानवी मेंदू ही या विश्वातली सगळ्यात व्यामिश्र प्रणाली आहे. मानवी मेंदूच्या कल्पनाशक्ती, सर्जनशीलता, प्रतिभा, निर्णयक्षमता अशा अनेकविध पैलूंनी त्याला इतर प्राण्यांपेक्षा श्रेष्ठत्व मिळवून दिलं आहे. मेंदूच्या सामर्थ्याने अणूच्या आत डोकावण्यापासून ते पृथ्वीच्या बाहेर अंतराळात झेप घेण्यापर्यंत अनेक चमत्कार घडवले आहे. आदिम अश्मयुगातील मानवाला आजच्या डिजिटल युगात आणणाऱ्या मेंदूला निरर्थक डिजिटल गोष्टींमुळे ‘सडवणं’ ही खरंतर शोकांतिका म्हणावी लागेल. पण या ‘ब्रेन रॉट’मधून सुटकेचे उपायदेखील हाच मेंदू सुचवतो आहे. ‘भेजे की सुनेगा’ तरच नवी प्रगती शक्य आहे, नाही तर ‘भेजाफ्राय’ अटळ आहे !

viva@expressindia.com