चित्रगीत

ठगनी
मराठीत संत तुकाराम यांना बंडखोर संत मानलं जातं. उत्तरेत तेच स्थान संत कबीर यांचं आहे. त्यांचा काळही १४व्या शतकातील! हिंदू आणि मुस्लीम अशा दोन धर्मातील कर्मठपणा जवळून पाहिल्यानेच कदाचित त्यांच्या रचना प्रबोधनात्मक आणि बंडखोरीची भाषा करणाऱ्या आहेत. कबीरांनी संन्यास वगैरे घेतला नाही, मात्र विरक्त भावना ठायीठायी होती, त्यामुळेच त्यांच्या रचनांमध्ये सर्वसामान्यांसाठीचा उपदेश रूपके, प्रतीके आदी माध्यमांतून मार्मिकपणे पुढे येतो. या रचना एवढय़ा प्रभावी आहेत की, सांप्रत काळाशीही त्या सुसंगत ठरल्या आहेत. सारेगामा इं. लि. या कंपनीची निर्मिती असलेला ‘ठगनी’ हा नवा अल्बम याचीच प्रचीती देतो. श्रेयस-आभास या ताज्या दमाच्या गायक-संगीतकार जोडीने यातील रचना स्वरबद्ध केल्या आहेत व गायल्याही आहेत.  यात एकूण सात रचना ऐकण्यास मिळतात. कबीरांच्या रचनांची भुरळ हिंदी चित्रपटसृष्टीला प्रथमपासून असल्याने यातील अनेक रचना यापूर्वी संगीतबद्ध केल्या गेल्या आहेत. मात्र या तरुण संगीतकारांनी पूर्वसुरींच्या स्वररचनांचा बाऊ न करता त्यांना नवा साज चढविला आहे. हे दोघे फ्यूजनसाठी प्रसिद्ध असल्याने या वेळीही त्यांनी तोच मार्ग चोखाळला आहे. गिटार, मेंडोलीन, बासरी, कोंगो, ड्रम आदी बहुसंख्य पाश्चात्त्य वाद्यांच्या साहाय्याने व सुरावटीने ही गीते त्यांनी खुलविली आहेत. ‘घुंघट के पट खोल री’ या प्रसिद्ध रचनेने या अल्बमची सुरुवात होते. श्रेयस व आभास दोघांनीही अतिशय आर्ततेने ही रचना सादर केली आहे. या रचनेतील गर्भितार्थ व रूपक थक्क करणारं आहे. भा. रा. तांबे यांच्या ‘नववधू प्रिया मी बावरते’ या रचनेत ज्याप्रमाणे भक्त आणि ईश्वराचे रूपक योजण्यात आले आहे, तोच प्रकार यात आढळतो. तांबे यांच्यावर कबीरांचा प्रभाव होता की नाही, हा संशोधनाचा विषय ठरू शकेल.
‘मोको कहाँ ढुंढे रे बंदे मै तो तेरे पासमें’ या रचनेत कबीरांची बंडखोरी दिसून येते. याच्या अंतऱ्यात ते म्हणतात, ‘ना तीरथमें, ना मूरतमें, ना एकांत निवासमें, ना मंदिरमें, ना मस्जिदमें, ना काबे कैलाशमें, मै तो तेरे पासमें..! १४व्या शतकातील सनातनी परिस्थिती पाहाता अशी रचना करणे, हे मोठेच धारिष्टय़. ही रचना ऐकतानाही ‘कुठे शोधीशी रामेश्वर अन् कुठे शोधीशी काशी’ या गीताची आठवण होते. फरक इतकाच की ‘कुठे शोधीशी’मध्ये केवळ हिंदूंनाच डोस पाजण्यात आला आहे, कबीर मात्र हिंदूूंप्रमाणेच मुस्लिमांनाही उपदेश करताना दिसतात. ‘मोरा सैय्या निकस गयो, मै ना लडी थी’ ही रचनाही या दोघांनी तन्मयतेने गायली आहे. हीच रचना राज कपूरच्या ‘सत्यम शिवम सुंदरम’मध्ये लता मंगेशकर यांच्या आवाजात ऐकायला मिळते. या चित्रपटगीतासाठी लक्ष्मी-प्यारे यांनी काहीशी तारसप्तकातील चाल लावली आहे, इथे मात्र हीच रचना वेगळ्या चालीत व खालच्या पट्टीत ऐकू येते. गंमत म्हणजे या दोन्ही रचना भावस्पर्शी वाटतात! सप्तसुरांची ही किमया थक्क करणारी.  ‘झीनी रे झीनी रे झीनी रे चदरिया, के रामनाम रस भिनी रे चदरिया’ ही रचना म्हणजे उदरनिर्वाहासाठी करावं लागणारं विणकाम आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोन यांची उत्तम सांगड आहे. ही रचना ऐकताना ‘कौसल्येचा राम बाई, कौसल्येचा राम, कबीराचे विणतो दोहे..’ या आपल्या गाजलेल्या मराठी गाण्याची आठवण होते. प्रतिभावंतांवर पूर्वसुरींचा प्रभाव असल्यास संस्कृतीची गंगा अशी वाहती राहाते! ‘माया ठगनी’ ही रचनाही दाद देण्यासारखी झाली आहे, तर कुमार गंधर्वानी अजरामर केलेली ‘उड जाएगा हंस अकेला’ ही रचना वेगळ्या ढंगात समोर येते. ‘मन लागो मेरो यार’ या पहाडी रागाच्या सुरावटीतील रचनेने या अल्बमची सांगता होते. श्रेयस आणि आभासने केलेल्या या फ्यूजनमुळे तरुण पिढीच्या कानांवर खूप काही चांगलं पडेल, यात शंका नाही. सध्या त्याचीच आवश्यकता आहे!