मंतरलेल्या कालखंडाचा साक्षीदार!

समांतर रंगभूमीवरील दिग्दर्शक, हिंदी चित्रपटांतील नायक, ‘पहेली’, ‘धूसर’ यांसारख्या चित्रपटांचे दिग्दर्शक, प्रभात चित्र मंडळसारख्या संस्थेचे अध्यक्ष अशा विविध भूमिका यशस्वीपणे बजावणाऱ्या अमोल पालेकर यांनी नव्या चित्रपटाच्या निमित्ताने ‘लोकसत्ता’शी मनमोकळ्या गप्पा मारल्या. नाटकातील आपली कारकीर्द, ६०-७०च्या दशकातील कालखंड, त्या काळात चाललेले विचारमंथन या सगळ्याच गोष्टींबद्दल त्यांनी भरभरून मते मांडली..
तरुण पिढीला तुमच्या नाटकातील कारकिर्दीविषयी काहीच माहिती नाही. पण समांतर रंगभूमीशी तुम्ही खूप काळ जोडलेले होतात. त्याविषयी थोडं..
– तरुण पिढीला माझ्या नाटय़विषयक कारकिर्दीबद्दल काहीच माहिती असण्याची शक्यता नाही. कारण नाटक किंवा नाटकाच्या संदर्भातील माहिती आपण कधीच जतन करून ठेवलेली नाही. ‘संगीत रंगभूमी अशी होती, संगीत रंगभूमी तशी होती’ अशा गप्पाच आपण मारतो.  समांतर रंगभूमीची चळवळ म्हणजे नेमकं काय, ती कशी आणि कुठून सुरू झाली, कशी फोफावली, छबिलदासमधील दिवस याबाबत काही म्हणजे काही लिहिलं गेलेलं नाही. मी हिंदी चित्रपटांमध्ये लोकप्रियतेच्या शिखरावर असतानाही समांतर नाटय़चळवळीत कार्यरत होतो.  मी माझ्या लोकप्रियतेचा वापर लोकानुनयी नाटकं करण्यासाठी कधीच केला नाही. समांतर रंगभूमीवरील शक्यतांचा वेगवेगळ्या अंगांनी शोध घेण्याचा प्रयत्न करू शकलो, हा माझ्या समाधानाचा भाग.
समांतर रंगभूमीचं एकूण रंगभूमीला नेमकं काय योगदान आहे?
सर्वात मोठं योगदान म्हणजे अनेक गुणी कलाकार. हिंदी किंवा मराठी चित्रपटसृष्टीत नावारूपाला आलेले अनेक गुणी कलाकार हे समांतर रंगभूमीवर वावरलेले आहेत. दुसरी गोष्ट म्हणजे त्याच्या पलीकडे जाऊन आपण काय शोधू शकतो, याचं स्वातंत्र्य समांतर रंगभूमीवर मिळतं. धंद्याची समीकरणं न मांडता किंवा लोकप्रियतेचे निकष न लावता वेगळे विषय, प्रयोगाच्या वेगवेगळ्या पद्धती फक्त इथेच तपासल्या जाऊ शकतात.  
तुमचं बालपण कसं गेलंतुमचं बालपण कस्तुमचं बालपण कसं गेलं?
 भाग्य, दैव वगैरे गोष्टींवर माझा विश्वास नाही.  आई-वडिलांनी दिलेली मूल्य घेऊनच मी  मोठा झालो. कॉलेजमध्ये शिकत असताना चित्रकलेतले आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे दिग्गज मला गुरू म्हणून लाभले. बाबुराव सडवेलकर, पी. ए. धोंड, संभाजी कदम, शंकर पळशीकर अशा दिग्गजांकडून तुम्हाला शिकायला मिळणं आणि संस्कारांची शिदोरी मिळणं ही छोटी गोष्ट नाही. त्यानंतर मग गायतोंडे, हेब्बार अशा चित्रकारांचा सहवास लाभला आणि त्यातून मी घडत गेलो.
 एखादी आठवण..
 आम्ही दिवाकरांचं अप्रकाशित साहित्य त्यावेळी केलं होतं. दिवाकर हे साधारणपणे नाटय़छटाकार म्हणून परिचित आहेत. त्या माणसाने १९१२-१३ या काळात लिहिलेलं साहित्य हे आजच्या काळाच्याही खूप पुढचा विचार करणारं आहे. ते त्या वेळी धंदेवाईक रंगभूमीवर कधीच येऊ शकलं नसतं. पण आम्ही ते केलं होतं. त्या काळातही माधव मनोहर यांच्यासारखा एखादाच समीक्षक ही नोंद करीत होता.
मग चित्रपटसृष्टीत नेमका शिरकाव कसा झाला आणि कोणामुळे झाला?
१९६०-१९७० या काळात भारत तरुण होता आणि आम्हीही तरुण होतो.   बासू चटर्जी, बासू भट्टाचार्य, एम. एस. सत्यू, हृषिदा वगैरे दिग्दर्शक समांतर रंगभूमीवर काय चाललं आहे, याचा मागोवा घेत होते.  चित्रकलेच्या प्रांतातील तय्यब मेहता, एम. एफ. हुसेन ही माणसं सिनेमाशी नातं ठेवून होती. संगीतातही नवनवीन प्रयोग होत होते. एक गमतीशीर उदाहरण सांगतो, ब्रीच कँडीजवळ भुलाभाई इन्स्टिटय़ूट म्हणून एक इमारत होती. त्या इमारतीत पं. रविशंकर यांची शिकवणी चालायची, तिथेच कृष्णन कुंटी यांच्या कथ्थकलीवरच्या कार्यशाळा व्हायच्या, अल्काझी आणि दुबे यांच्या नाटकांच्या तालमी रंगायच्या आणि त्याच इमारतीत गायतोंडे वगैरे चित्रकारांचे स्टुडिओ होते. एका छताखाली एवढय़ा वेगवेगळ्या कला एकत्र नांदत होत्या आणि आम्ही शिकत होतो. तिथेच बासुदांनी मला माझ्या पहिल्या चित्रपटासाठी विचारलं.  तिथून माझा प्रवास सुरू झाला.
 अमिताभ नावाचं वादळ थैमान घातल असताना अमोल पालेकर टिकले कसे?
 आपला सिनेमा लार्जर दॅन लाइफ दुनियेत रंगणारा होता. त्यामुळे हीरो एकाच वेळी १५-२० लोकांना आरामात झोडायचा. लोकांचं रोजचं जीवन त्यांना पडद्यावर दाखवणारे आमचे चित्रपटही त्यांना आवडले. मुळात म्हणजे आमच्या चित्रपटात रूढार्थाने नायक कोणीच नसायचं. पण त्या व्यक्तीची गोष्ट म्हणून तो त्या चित्रपटाचा नायक, हे साधं समीकरण होतं. आपण रोज जगत असलेलं आयुष्य पडद्यावर अवतरलं, तरी ते आपल्याला आवडू शकतं, हे लोकांच्या पहिल्यांदाच लक्षात आलं. रोजचं आयुष्य विसरण्यासाठी चित्रपट बघण्यापेक्षा रोजच्या आयुष्यातील आनंद हुडकण्यासाठी लोक आमच्या चित्रपटांना गर्दी करू लागले आणि माझ्या पहिल्या तीन चित्रपटांनी सिल्व्हर ज्युबिली केली.
 चौथा चित्रपट ‘भूमिका’ केलात. त्यात खलनायकाची भूमिका केलीत?
 मला नेहमीच वेगळेपणाचा ध्यास आहे. आणि त्याच ध्यासापोटी मी ती खलनायकाची भूमिका स्वीकारली. पण लोकांनी माझ्या त्याही भूमिकेचं भरभरून कौतूक केलं. चोखंदळ प्रेक्षकांकडून मला नेहमीच शाबासकी मिळत राहिली.
पुणे नाटय़ महोत्सवामागेही असाच काही विचार होता का?
नाही. बादल सरकार यांच्यासारख्या मोठय़ा नाटककाराला अपघात झाला आणि त्यांना बघायला मी कोलकात्याला गेलो. बादल सरकार यांचं रंगभूमीसाठीचं योगदान खूप मोठं आहे.  आपल्याला अडगळीत टाकलं आहे, असं त्यांना उतारवयात वाटू लागलं होतं. त्या वेळी माझ्या डोक्यात नाटय़ महोत्सवाची कल्पना आली. रंगभूमीला त्यांनी दिलेल्या योगदानाचा पुनरुच्चार झाला तर त्यांना नक्कीच बरं वाटेल, या भावनेने आम्ही ‘बादल सरकार नाटय़ महोत्सव’ आयोजित केला.  खुद्द बादलदा हजर होते. मग पुढे ‘विजय तेंडुलकर महोत्सव’, ‘रतन थिय्यम महोत्सव’, ‘संगीत रंगभूमी महोत्सव’ आणि शेवटचा ‘शब्दांपलीकडील रंगभूमी महोत्सव’ असे पाच महोत्सव केले. रतन थिय्यम यांचं कार्य आपल्याकडे कोणालाच माहीत नव्हतं.  संगीत रंगभूमीवर काम करणाऱ्या २७ संगीत नट-नटय़ांना आम्ही लोकांसमोर पुन्हा एकदा आणलं. त्यातील सर्वात ज्येष्ठ कलाकार ९७ वर्षांचा होता आणि सर्वात लहान ८५ वर्षांचा!   आर्थिकदृष्टय़ा पसारा आम्हाला दोघांना न परवडणारा होता. त्यामुळे मग शेवटी आम्ही महोत्सव बंद करण्याचा निर्णय घेतला.
 विनोदी चित्रपट दिग्दर्शित करण्यासाठी एवढा काळ का लोटला?
याबाबत मी अनेक ठिकाणी बोललो आहे. माझ्या डोक्यात असलेली कथा कोणाकडूनच मनाजोगती उतरत नव्हती. शेवटी संध्याने ते आव्हान पेललं आणि तिने उत्तम संवादांची सांगड घालत छान कथा लिहिली. कथेतील पात्रांचा आवाका पाहून मग मला एकटय़ाला एवढय़ा मोठय़ा चित्रपटाच्या दिग्दर्शनाची जबाबदारी झेपणार नाही, हे जाणवलं. मग संध्याच माझ्या मदतीला आली आणि तिने दिग्दर्शनातही मला मदत केली.
एवढय़ा कलाकारांना एकत्र घेऊन काम करण्याचा अनुभव कसा होता?
 विशेष म्हणजे आमच्या प्रत्येक चित्रपटाच्या वेळी आमचं पेपरवर्क एवढं जबरदस्त असतं की, ऐन चित्रीकरणादरम्यान कोणतीही सरप्रायझेस समोर येत नाहीत. या वेळीही एवढे सगळे कलावंत होते, पण कुठेही गोंधळ झाला नाही. मुख्य म्हणजे आम्ही ठरवलेल्या काळापेक्षा तीन दिवस आधीच चित्रीकरण संपवलं.
रंगभूमीकडे पुन्हा वळण्याचा विचार..
मी नाटकात आतापर्यंत जे प्रयोग केले, ज्या गोष्टी शोधण्याचा प्रयत्न केला, त्याच्यापेक्षा वेगळी वाट मला शोधण्याची गरज पडावी, असं स्क्रीप्ट आलं, तर नक्कीच नाटक करेन. पण सध्या तरी असं नाटक डोळ्यासमोर नाही.