आहारवेद : कफनाशक हरभरा

गृहिणींच्या दृष्टिकोनातून हरभऱ्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. प्रत्येकाच्या स्वयंपाकघरात वापरले जाणारे हे कडधान्य आहे. हरभरा अख्खा किंवा डाळीच्या स्वरूपात व त्या डाळीचे पीठ करून आहारात वापरला जातो. मराठीमध्ये ‘हरभरा’, हिंदीमध्ये ‘चना’, संस्कृतमध्ये ‘चनाका’, इंग्रजीमध्ये ‘बेंगल ग्राम’, तर शास्त्रीय भाषेमध्ये ‘सीसर अरिटीनम’ (Cicer Arietinum) या नावाने ओळखला जाणारा हरभरा ‘फाबेसी’ या कुळातील आहे.

हरभऱ्याचे पीक आशिया, युरोप व भारतात फार प्राचीन काळापासून घेतले जाते. एकदल धान्यांमध्ये ज्या प्रमाणे गहू मुख्य धान्य म्हणून वापरले जाते, त्याप्रमाणे द्विदल धान्यांत हरभरा हे मुख्य कडधान्य आहे. साधारणतः आश्विन महिन्यात हरभऱ्याची पेरणी केली जाते व त्याचे पीक फाल्गुन महिन्यात तयार होते. हरभऱ्याचे रोप साधारणतः एक फूट उंच, आंबट लवयुक्त, अनेक पानांनी व बारीक नाजूक फांद्यानी युक्त असते. त्याची पाने लहान व लंबगोल आकाराची असतात. त्याच्या रोपाला घाटे लागतात व त्यातून हरभरे निघतात. हरभऱ्याचे घाटे अनेकजण भाजून खातात, तर त्याच्या पानांची सुकी भाजी केली जाते. हीच पाने वाळवून त्याची घोटीव भाजी देखील करतात. या भाजीमध्ये ‘ब’ जीवनसत्त्व असते.

औषधी गुणधर्म :

आयुर्वेदानुसार : हरभरा हा कषाय, मधुर रसाचा, कडू विपाकी व किंचित उष्ण असून वातपित्तकर आहे.

आधुनिक शास्त्रानुसार : कॅल्शिअम फॉस्फरस, लोह, स्निग्धता, प्रथिने, तंतुमय व पिष्टमय पदार्थ, ‘ब’ व ‘क’ जीवनसत्त्वे ही सर्व घटकद्रव्ये विपुल प्रमाणात असतात.

उपयोग :

१) भाजलेल्या हरभऱ्याचे पीठ अर्धा किलो, साखर अर्धा किलो, बदाम १०० ग्रॅम, खिसमिस ५० ग्रॅम, काजू ५० ग्रॅम, वेलची एक तोळा, सुंठ व पिंपळी प्रत्येकी ५ ग्रॅम व गायीचे तूप २५० ग्रॅम हे सर्व एकत्र करून त्याचे लाडू बनवावेत. हा लाडू रोज सकाळी एक खाल्ला असता शरीर बलवान व मन उत्साही राहते.

२) प्रसूती झालेल्या बाळंतिणीला जर दूध कमी येत असेल, तर बाळाला स्तनपान देताना तिने मूठभर फुटाणे खाल्ल्यास दूध चांगले सुटते.

३) खोकला जास्त येत असल्यास रात्री मूठभर फुटाणे खाऊन पाणी न पिता झोपल्यास लगेचच खोकल्याचा वेग कमी होतो.

४) सर्दी, खोकल्यामुळे आवाज बसला असेल, तर अशा वेळी मूठभर फुटाणे खाऊन गरम पाणी प्यायल्यास बसलेला आवाज मोकळा होतो.

५) हरभऱ्याच्या कोवळ्या पानांमध्ये भरपूर प्रमाणात लोह असल्याने रक्ताची कमतरता असलेल्या स्त्रियांनी याची भाजी वारंवार आहारात खावी.

६) हरभऱ्याच्या पानांवरील दव हे आंबट व रुचकर असल्याने तोंडास दुर्गंधी येणे, चव नसणे, भूक न लागणे, अपचन, जुलाब, उलटी, मळमळ अशा विकारांवर ही पाने तोंडात धरून चघळावी व चावून चावून थुंकावी.

७) हरभऱ्याच्या पिठात थोडा गुग्गुळ व हळद घालून गरम करून शरीरावर आलेल्या गाठीवर बांधल्यास ती गाठ कमी होते.

८) एक मूठ हरभरे रात्री भिजत घालून सकाळी ते हरभरे मधासोबत खाल्ल्यास शरीर मजबूत होते. तसेच भिजत घातलेल्या हरभऱ्याचे पाणीही पौष्टिक असते. हे पाणी हरभरे खाल्ल्यावर पिऊन टाकावे. गर्भवती स्त्री, लहान मुले व अशक्त व्यक्तींसाठी हा प्रयोग खूप फायदेशीर ठरतो. काही जणांची पचनशक्ती कमी असल्यावर अपचन होऊ शकते. अशा वेळी मूठभर हरभरे वापरण्याऐवजी एक चमचाच हरभरे खावेत.

९) सौंदर्य विकारांमध्येही हरभऱ्याच्या डाळीचे पीठ उपयोगी पडते. हे पीठ दह्यात किंवा दुधामध्ये कालवून लावल्यास त्वचा कांतियुक्त होऊन त्यावरील लव नाहीशी होते.

१०) भिजत घातलेल्या हरभऱ्याच्या पाण्याने केस धुतल्यास केस मऊ-मुलायम होतात.

११) हरभऱ्याची डाळ भिजवून त्यात कांदा घालून डाळ-कांदा उसळ आहारात बदल म्हणून खावी.

१२) अख्ख्या हरभऱ्यांना मोड आणून उसळ बनवावी. ही उसळ शरीरास पौष्टिक असते.

१३) हरभरा कफनाशक असल्याने वसंत ऋतुमध्ये सर्दी, खोकल्यासारखे कफाचे विकार टाळण्यासाठी त्याचा आहारात वारंवार वापर करावा.

१४) हरभराडाळ, गूळ, गव्हाचे पीठ यांपासून बनविलेल्या पुरणपोळीचा विविध सण-उत्सवाच्या वेळी आवर्जून आहारात समावेश करावा. पुरणपोळी खाणे आरोग्यासाठी उत्तम आहे. फक्त तिचे पचन सुलभ होण्यासाठी ती गायीचे तूप लावून खावी.

सावधानता :

ज्यांना वारंवार अजीर्ण, आम्लपित्त, जुलाब हे विकार होतात, त्यांनी या डाळीचे सेवन, प्रमाणातच करावे. हरभराडाळ वापरताना तूप आणि गूळ याबरोबर सेवन केल्यास ती लवकर पचते. म्हणून पुरणपोळी ही सहसा तुपासह खाणे आरोग्यासाठी चांगले आहे.