डॉ. शारदा महांडुळे
सोनेरी रंगाचे बीज असणारे सोयाबीन शाकाहारी लोकांसाठी मांसाहारी पदार्थाप्रमाणे उपयुक्त असते. यामध्ये प्रथिने आणि तेल भरपूर प्रमाणात असते. हृदयरोग्यांसाठी सोयाबीनचा आहारात वापर करणे फार फायदेशीर ठरते. मराठीमध्ये ‘सोयाबीन’, इंग्रजीमध्ये ‘सोयबीन’, शास्त्रीय भाषेत ‘ग्लायसिन मॅक्स’ (Glycine Max) या नावाने ओळखले जाणारे सोयाबीन हे ‘पॅपिलिओनसी’ या कुळातील आहे.
हेही वाचा >>> समुपदेशन : आपल्या मुलांनाही नकार देता यायला हवा
सोयाबीनचे झुडूप वर्षातून एकदा येऊन त्याला झुपक्यांमध्ये काळपट रंगाच्या शेंगा लागतात. या शेंगांच्या आतमध्ये गोलसर सोनेरी पिवळ्या रंगाचे बी असते व या बी चाच आहारामध्ये सोयाबीन म्हणून वापर केला जातो. सोया हे नाव चिनी प्रदेशातून आले आहे. हे मूळचे चीनमधील पीक असून, सध्या ते जगभर घेतले जाते. भारतामध्येसुद्धा याची लागवड केली जाते. यामध्ये असणाऱ्या उच्च दर्जाच्या प्रथिनांमुळे सिंधुखोऱ्यात राहणारे ऋषी, मुनी याचा आहारात आवर्जून वापर करीत.
औषधी गुणधर्म :
आयुर्वेदानुसार : सोयाबीन मधुर, आम्ल विपाकी, उष्ण वीर्यात्मक असून पित्तकर आहे.
आधुनिक शास्त्रानुसार : सोयाबीनमध्ये असणारी प्रथिने ही संपूर्ण असून, त्यात आवश्यक ती अॅसिड्स असतात. दूध, अंडी, मांस यांच्याहूनही भरपूर प्रमाणात प्रथिने त्यात असल्यामुळे मनुष्याच्या शरीरबांधणीस उपयुक्त असे घटक त्यात भरपूर प्रमाणात आहेत. त्यात असणाऱ्या जेनिस्टीन आणि डेड झिन या प्रमुख घटकांमुळे ते स्त्री-पुरुषांच्या हॉर्मोन्स असंतुलनामध्ये अत्यंत गुणकारी आहे. जपानमध्ये सोयाबीन जास्त प्रमाणात खात असल्यामुळे तेथील महिलांमध्ये कॅन्सरचे प्रमाण अत्यंत कमी आहे. संपूर्ण जगामध्ये सोयाबीनचा वापर विविध प्रकारे केला जातो. सोयादूध, सोयासॉस, सोयादही, सोया पनीर, सोया बिस्किटे, सोया प्रोटीन पावडर अशा अनेक स्वरूपात त्याचा आहारात वापर केला जातो.
हेही वाचा >>> वडिलांना न्याय मिळवून देणाऱ्या वकील मुलीची कहाणी
उपयोग :
१) सोयाबीनचा वापर करण्यापूर्वी ते रात्रभर पाण्यात भिजत ठेवून दुसऱ्या दिवशी वाळवून त्याची डाळ तयार करावी. नंतर ती डाळ भाजून पीठ करून वापरावी.
२) सोयाबीनमध्ये पिष्टमय पदार्थाबरोबरच उच्च प्रतीची प्रथिने भरपूर प्रमाणात असल्याने मधुमेही व्यक्तींचे आरोग्य चांगले राखण्यासाठी सोयाबीनचा उपयोग होतो. अतिरिक्त साखरेमुळे हातापायांना गोळे येणे, थकवा वाटणे, उत्साह नसणे अशी लक्षणे सोयाबीनचा आहारात वापर केल्याने नाहीशी होतात. मन व शरीर उत्साही होते.
३) जास्त प्रमाणात वाढलेले वाईट कोलेस्टेरॉल (LDL) कमी करण्यासाठी सोयाबीनचा उपयोग होतो.
४) रक्तक्षय असणाऱ्या रुग्णांनी सोयाबीनचा आहारात भरपूर वापर करावा. यामध्ये लोह भरपूर असल्याने सोयाबीन रक्तवाढीसाठी उत्तम आहे.
५) स्त्रियांनी हॉर्मोन्स संतुलनासाठी व स्तनांचा कॅन्सर टाळण्यासाठी सोयाबीनयुक्त आहार नियमित घ्यावा.
६) सोयाबीनमुळे रक्तवाहिन्यांचे काठीण्य कमी होऊन लवचिकता वाढते. त्यामुळे रक्तदाब आटोक्यात राहून हृदयविकार टाळला जातो.
७) महिलांमध्ये रजोनिवृत्तीनंतर अनेक वेळा डोकेदुखी, गुडघेदुखी, सांधे व कंबरदुखी, योनीला- त्वचेला कोरडेपणा जाणवणे. त्वचा सुरकुतणे, चिडचिड होणे, अस्वस्थ वाटणे अशी अनेक लक्षणे दिसून येतात ही लक्षणे बीजकोषातून इस्ट्रोजन या हॉर्मोन्सची निर्मिती थांबल्यामुळे निर्माण होतात. सोयाबीनचा वापर केल्यास त्यामध्ये असणाऱ्या फायट्रोइस्ट्रोजनमुळे वरील सर्व लक्षणे कमी होतात. फक्त आहारामध्ये सोयादूध, सोया पनीर, सोयादही वापरावे.
८) अनेक वेळा रजोनिवृत्तचा (मेनोपॉज) त्रास कमी होण्यासाठी हॉर्मोन्स रिप्लेसमेंट थेरपीचा वापर केला जातो. सोयाबीन आहारात घेतल्याने हॉर्मोन्स रिप्लेसमेंट थेरपी घेण्याची गरज पडत नाही व त्यापासून होणारे दुष्परिणाम टाळता येतात.
९) ज्यांच्यामध्ये कॅल्शिअमची कमरता आहे, अशांनी सोयाबीन आवर्जून खावे.
१०) सोयाबीनच्या वापरामुळे पुरुषांमधील प्रोस्टेट ग्रंथीचे विकार टाळता येतात.
११) ज्यांची त्वचा रूक्ष व काळवंडलेली आहे, तसेच शरीर अतिशय कृश किंवा स्थूल आहे, अशांनी शरीर कांतियुक्त व सुडौल होण्यासाठी सोयाबीनचा आहारात वापर जरूर करावा.
सावधानता :
सोयाबीनची चव थोडीशी कडवट असते, तो कडवटपणा कमी करण्यासाठी सोयाबीन गरम पाण्यात भिजत ठेवून दुसऱ्या दिवशी ते सुकवून त्याची डाळ बनवावी व त्यानंतरच त्याचा आहारात वापर करावा. अशा पद्धतीने सोयाबीनचा वापर केल्यास सोयाबीन पचण्यास हलके होते. सोयाबीनची डाळ भाजूनच तिचे पीठ बनवावे. यामुळे ती पचण्यास सुलभ होते. शरीरातील एक पाचक एन्झाईम ट्रिप्सीनच्या कार्याला सोयाबीन खाल्ल्याने अडथळा निर्माण होतो. परंतु वरील पद्धतीने सोयाबीन भिजवून, वाळवून व भाजून घेतल्याने हा अडथळा होत नाही.
